१२ वी अर्थशास्त्र – अध्याय ३ (ब): मागणीची लवचिकता स्वाध्याय (Swadhyay Q&A Maharashtra Board)

 

मित्रांनो, आज आपण १२ वी अर्थशास्त्र – अध्याय ३ (ब): मागणीची लवचिकता (Elasticity of Demand) या महत्त्वाच्या धड्याचा स्वाध्याय (Swadhyay Questions and Answers) सोप्या मराठी भाषेत पाहणार आहोत. महाराष्ट्र राज्य मंडळाच्या (Maharashtra Board) नवीन अभ्यासक्रमानुसार हे प्रश्नोत्तर तयार केलेले आहेत. या धड्यात तुम्ही मागणीची लवचिकतेचे प्रकार, सूत्रे आणि उदाहरणे समजून घेऊ शकता. परीक्षेच्या दृष्टीने हे Marathi notes अत्यंत उपयुक्त आहेत. खाली दिलेले सर्व प्रश्न व उत्तरे textbook-based असून Free PDF Download सुद्धा उपलब्ध आहे.

"१२ वी अर्थशास्त्र अध्याय ३ (ब) मागणीची लवचिकता – Elasticity of Demand Notes, Graph and Swadhyay Questions (Maharashtra Board)"

 स्वाध्याय (Swadhyay Questions and Answers)

प्रश्न १ .फरक स्पष्ट करा.

१ .अधिक लवचीक मागणी आणि कमी लवचीक मागणी.

मुद्देअधिक लवचीक मागणी (More Elastic Demand)कमी लवचीक मागणी (Less Elastic Demand)
१. अर्थ



किंमतीत थोडा बदल झाला तरी मागणीचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणात बदलते.


किंमतीत बदल झाला तरी मागणीचे प्रमाण फारसे बदलत नाही.


२. किंमत बदलाचा परिणाम


किंमत कमी झाली तर मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढते.


किंमत कमी झाली तरी मागणी थोड्याच प्रमाणात वाढते.


३. वस्तूचा प्रकार



ऐच्छिक (luxury) वस्तूंसाठी मागणी अधिक लवचीक असते.


अत्यावश्यक (necessity) वस्तूंसाठी मागणी कमी लवचीक असते.


४. उदाहरण


मोबाईल फोन, कपडे, प्रवास इत्यादी वस्तू.


तांदूळ, गहू, मीठ, औषधे इत्यादी वस्तू.


५. प्रमाणात्मक प्रतिक्रियामागणी किंमतीतील बदलाला तीव्र प्रतिसाद देते.मागणी किंमतीतील बदलाला मंद प्रतिसाद देते.


अधिक लवचीक मागणीत ग्राहक किंमतीतील बदलास जास्त प्रतिसाद देतात, तर कमी लवचीक मागणीत प्रतिसाद कमी असतो.


२ .संपूर्ण लवचीक मागणी आणि संपूर्ण अलवचीक मागणी.

मुद्देसंपूर्ण लवचीक मागणी (Perfectly Elastic Demand)संपूर्ण अलवचीक मागणी (Perfectly Inelastic Demand)

१. अर्थ



किंमतीत थोडासा बदल झाला तरी मागणीचे प्रमाण अमर्यादित बदलते.


किंमतीत बदल झाला तरी मागणीचे प्रमाण अजिबात बदलत नाही.

२. किंमत आणि मागणीचे संबंध


किंमत वाढली तर मागणी तात्काळ शून्य होते, आणि किंमत कमी झाली तर मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढते.

किंमत वाढली किंवा कमी झाली तरी मागणीचे प्रमाण कायम राहते.


३. मागणीची लवचिकता (Elasticity Coefficient)


लवचिकतेचे प्रमाण =  (अमर्यादित)



लवचिकतेचे प्रमाण = 0 (शून्य)



४. उदाहरण



एकसारखी वस्तू विकणाऱ्या बाजारात — उदा. गहू, तांदूळ, इ.


अत्यावश्यक वस्तू — उदा. जीवनावश्यक औषधे, मीठ, इ.


५. ग्राफ (Diagram)क्षैतिज रेषा (Horizontal Line) मागणी दाखवते.उभी रेषा (Vertical Line) मागणी दाखवते.


संपूर्ण लवचीक मागणीत ग्राहक किंमतीतील छोट्या बदलालाही तात्काळ प्रतिसाद देतात, तर संपूर्ण अलवचीक मागणीत किंमत बदलल्यावरही मागणी कायम राहते.


प्रश्न २ . खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा .

१. मागणीची लवचीकता निर्धारित करणारे घटक स्पष्ट करा . 

उत्तर : 

"मागणीची लवचिकता म्हणजे किंमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणीच्या प्रमाणात होणारा बदल होय."

म्हणजेच, वस्तूची किंमत वाढली किंवा कमी झाली तर ग्राहक किती प्रमाणात ती वस्तू घेतील, हे मागणीच्या लवचिकतेवर अवलंबून असते.

जर किंमतीत थोडा बदल झाला तरी मागणीचे प्रमाण जास्त बदलत असेल, तर ती अधिक लवचीक मागणी (More Elastic Demand) म्हणतात.
आणि किंमतीत बदल झाला तरी मागणीचे प्रमाण फारसे न बदलल्यास, ती कमी लवचीक मागणी (Less Elastic Demand) म्हणतात.

मागणीची लवचीकता म्हणजे किंमतीतील बदलामुळे मागणीच्या प्रमाणात होणारा बदल. प्रत्येक वस्तूची मागणी समान लवचीक नसते. काही वस्तूंची मागणी किंमतीतील बदलानुसार जास्त बदलते, तर काहींची फारशी बदलत नाही. खालील घटक मागणीची लवचीकता निश्चित करतात —

१. वस्तूचा प्रकार (Nature of Commodity):

  • अत्यावश्यक वस्तू (उदा. मीठ, औषधे) यांची मागणी अलवचीक असते कारण या वस्तू किंमत काहीही असली तरी घ्याव्याच लागतात.

  • ऐच्छिक किंवा चैनीच्या वस्तू (उदा. मोबाईल, दागिने) यांची मागणी लवचीक असते.

२. पर्यायी वस्तूंची उपलब्धता (Availability of Substitutes):

  • ज्या वस्तूंना पर्यायी वस्तू उपलब्ध असतात (उदा. चहा–कॉफी), त्या वस्तूंची मागणी अधिक लवचीक असते.

  • पण ज्या वस्तूंना पर्याय नाहीत (उदा. पेट्रोल), त्यांची मागणी कमी लवचीक असते.

३. वस्तूचा वापर (Use of Commodity):

  • अनेक उपयोग असलेल्या वस्तूंची मागणी लवचीक असते (उदा. वीज, पाणी).

  • मर्यादित उपयोग असलेल्या वस्तूंची मागणी कमी लवचीक असते.

४. वस्तूवर खर्च होणाऱ्या उत्पन्नाचा भाग (Proportion of Income Spent):

  • जर वस्तूवर उत्पन्नाचा मोठा भाग खर्च होतो, तर तिची मागणी अधिक लवचीक असते.

  • जर उत्पन्नाचा छोटा भाग खर्च होतो, तर मागणी कमी लवचीक असते.

५. कालावधी (Time Period):

  • अल्पकालात मागणी कमी लवचीक असते कारण ग्राहक लगेच पर्याय शोधू शकत नाहीत.

  • दीर्घकालात मागणी अधिक लवचीक होते कारण ग्राहक पर्याय स्वीकारतात.

६. सवय (Habit of Consumers):

  • ज्यांची वस्तू वापरण्याची सवय लागलेली असते (उदा. तंबाखू, चहा), त्यांची मागणी कमी लवचीक असते.

  • सवयीशिवाय वापरल्या जाणाऱ्या वस्तूंची मागणी अधिक लवचीक असते.

७. वस्तूचा उपयोग आवश्यक की चैनीचा (Necessity vs Luxury):

  • आवश्यक वस्तूंची मागणी कमी लवचीक, तर चैनीच्या वस्तूंची मागणी अधिक लवचीक असते.

८. ग्राहकांचा दृष्टिकोन आणि आवडीनिवड (Consumer Preferences):

  • ग्राहकांच्या आवडीनिवडी, जीवनशैली आणि सवयी मागणीच्या लवचिकतेवर प्रभाव टाकतात.


वरील सर्व घटकांमुळे प्रत्येक वस्तूची मागणी वेगवेगळी लवचीक असते. त्यामुळे किंमतीतील बदलांचा परिणाम वस्तूप्रमाणे बदलतो.


२ .मागणीची लवचिकता मोजण्याची एकूण खर्च पद्धत स्पष्ट करा .

उत्तर : 

मित्रांनो, आज आपण १२ वी अर्थशास्त्र – अध्याय ३ (ब): मागणीची लवचिकता मोजण्याची एकूण खर्च पद्धत (Total Expenditure Method) या महत्त्वाच्या विषयाबद्दल शिकूया. महाराष्ट्र राज्य मंडळाच्या (Maharashtra Board) अभ्यासक्रमानुसार हा प्रश्न ६ ते ८ गुणांसाठी विचारला जातो. या पद्धतीद्वारे आपण किंमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणी आणि एकूण खर्च (Total Expenditure) यामधील संबंध समजून घेतो. अर्थशास्त्रज्ञ Alfred Marshall यांनी सांगितलेली ही पद्धत परीक्षा तसेच व्यावहारिक अर्थशास्त्र समजण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. खाली या विषयाचे स्पष्टीकरण, तक्ता (Table) दिले आहेत.

मागणीची लवचिकता म्हणजे किंमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणीच्या प्रमाणात होणारा बदल. अर्थशास्त्रज्ञ प्रा. आल्फ्रेड मार्शल (Alfred Marshall) यांनी मागणीची लवचिकता मोजण्यासाठी “एकूण खर्च पद्धत (Total Expenditure Method)” ही पद्धत सांगितली.

या पद्धतीनुसार वस्तूची किंमत बदलल्यावर ग्राहकाने केलेला एकूण खर्च (Price × Quantity) वाढतो, कमी होतो किंवा तसाच राहतो, हे पाहून मागणी लवचिक आहे की नाही हे ठरवले जाते.

म्हणजे,

एकूण खर्च = किंमत × मागणीचे प्रमाण

 

 मागणीची लवचिकतेचे प्रकार (Types under this method):

प्रकारस्थितीअर्थ
अधिक लवचीक मागणी (Elastic Demand > 1)


किंमत कमी झाल्यावर एकूण खर्च वाढतो आणि किंमत वाढल्यावर खर्च कमी होतो.


ग्राहक किंमतीतील बदलाला जास्त प्रतिसाद देतो.


एकक लवचीक मागणी (Unitary Elasticity = 1)


किंमतीत बदल झाला तरी एकूण खर्च समान राहतो.


किंमत व मागणीतील बदलाचे प्रमाण समान असते.


कमी लवचीक मागणी (Inelastic Demand < 1)किंमत कमी झाली तरी एकूण खर्च कमी होतो आणि किंमत वाढल्यावर खर्च वाढतो.ग्राहक किंमतीतील बदलाला कमी प्रतिसाद देतो.


 उदाहरण (Example):


किंमत (₹)मागणीचे प्रमाण (Units)एकूण खर्च (₹)निरीक्षण
10          5      50                                —
8          7      56एकूण खर्च वाढला ⇒ अधिक लवचीक मागणी
6          8                 48एकूण खर्च कमी झाला ⇒ कमी लवचीक मागणी

 

एकूण खर्च पद्धतीद्वारे मागणीची लवचिकता सोप्या पद्धतीने ओळखता येते. ही पद्धत विद्यार्थ्यांसाठी व व्यापार निर्णयांसाठी उपयुक्त आहे कारण ती किंमतीतील बदलांचा परिणाम स्पष्टपणे दर्शवते.


३ .मागणीच्या लवचिकतेचे महत्व विशद करा . 

उत्तर : 

मागणीची लवचिकता म्हणजे किंमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणीच्या प्रमाणात होणारा बदल. अर्थशास्त्रात ही संकल्पना अत्यंत महत्त्वाची आहे कारण ती उत्पादक, ग्राहक, व्यापारी आणि शासन यांच्या निर्णयांवर थेट परिणाम करते.

मागणीच्या लवचिकतेचे महत्त्व:

१. किंमत निर्धारणासाठी (For Price Determination):

उत्पादकांना वस्तूची योग्य किंमत ठरवताना मागणी लवचिक आहे की अलवचिक, हे समजणे आवश्यक असते. जर मागणी लवचिक असेल तर किंमत जास्त ठेवली तर मागणी कमी होईल, त्यामुळे किंमत काळजीपूर्वक ठरवली जाते.

२. उत्पन्न वाढवण्यासाठी (To Increase Revenue):

उत्पादक किंमत कमी–जास्त करून एकूण उत्पन्न वाढवू शकतो.

  • लवचीक मागणीत किंमत कमी केल्यास मागणी वाढते आणि उत्पन्न वाढते.

  • अलवचीक मागणीत किंमत वाढवली तरी उत्पन्न वाढते.

३. कर धोरणासाठी (For Taxation Policy):

शासन जेव्हा वस्तूंवर कर (Tax) लावते, तेव्हा वस्तूची मागणी लवचिक आहे की नाही हे पाहते.

  • अलवचीक मागणी असलेल्या वस्तूंवर कर लावल्यास उत्पन्न वाढते.

  • लवचीक वस्तूंवर कर लावल्यास मागणी कमी होते.

४. परराष्ट्र व्यापारासाठी (For International Trade):

निर्यात–आयात दर ठरवताना मागणी लवचिकता महत्त्वाची भूमिका बजावते.
जर निर्यात वस्तूंची मागणी परदेशात लवचिक असेल, तर किंमत कमी करून विक्री वाढवता येते.

५. आर्थिक नियोजनासाठी (For Economic Planning):

शासनाला उत्पादन, कर आणि सबसिडी धोरण आखताना मागणीची लवचिकता उपयोगी ठरते.

६. ग्राहकांच्या वर्तनाचा अभ्यास (Study of Consumer Behavior):

मागणीची लवचिकता ग्राहक किंमतीतील बदलांना कसा प्रतिसाद देतो हे समजण्यास मदत करते.

७. व्यावसायिक निर्णयांसाठी (For Business Decisions):

उत्पादकांना विक्री, जाहिरात आणि उत्पादन वाढविण्याचे निर्णय घेताना मागणीची लवचिकता माहिती असणे आवश्यक असते.

            मागणीची लवचिकता हे अर्थशास्त्रातील एक मूलभूत साधन आहे. ती उत्पादक, ग्राहक आणि शासन यांना योग्य आर्थिक निर्णय घेण्यासाठी मार्गदर्शन करते. त्यामुळे मागणीच्या लवचिकतेचे ज्ञान व्यवहारातील प्रत्येक क्षेत्रात उपयुक्त ठरते.




टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.