12 वी अर्थशास्त्र धडा ५ – बाजाराचे प्रकार स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे (Important Q&A ) Maharashtra State Board

विध्यार्थ्यांनो, आज आपण 12 वी अर्थशास्त्रातील अतिशय महत्त्वाचा धडा — “बाजाराचे प्रकार (Types of Market)” या विषयाचे स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे पाहणार आहोत. परीक्षेत वारंवार विचारले जाणारे सर्व महत्त्वाचे प्रश्न, सविस्तर आणि सोप्या भाषेत इथे दिले आहेत. पूर्ण स्पर्धा, अपूर्ण स्पर्धा, एकाधिकार, अल्पाधिकार, एकाधिकारात्मक स्पर्धा या सर्व बाजार रचनेशी संबंधित प्रश्नांची उत्तरं तुम्हाला या लेखात एकाच ठिकाणी मिळतील.

हा धडा वारंवार ५ ते ८ मार्क्स मध्ये विचारला जात असल्यामुळे, ही प्रश्नोत्तरे अभ्यासासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतील. चला तर मग, स्वाध्यायातील सर्व महत्त्वाचे प्रश्न समजून घेऊया! 

12 वी अर्थशास्त्र धडा ५ – बाजाराचे प्रकार स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे 

12 वी अर्थशास्त्र धडा ५ – बाजाराचे प्रकार स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे (Important Q&A ) Maharashtra State Board


प्रश्न १ . थोडक्यात उत्तरे लिहा . 

१ . अल्पाधिकार बाजाराची वैशिष्ट्ये सांगा . 

उत्तर : 

अल्पाधिकार बाजारात फारच कमी उत्पादक किंवा विक्रेते असतात आणि या मर्यादित संख्येतील उत्पादकांचा संपूर्ण बाजारावर मोठा प्रभाव असतो. एका उत्पादकाच्या निर्णयाचा थेट परिणाम इतर उत्पादकांच्या वागणुकीवर होतो, त्यामुळे हे बाजाररूप परस्परावलंबी असते. अल्पाधिकार बाजाराची प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे :

1) उत्पादकांची संख्या कमी (Few Sellers)

अल्पाधिकार बाजारातील सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे बाजारात मोजकेच उत्पादक असतात. या काही कंपन्यांच्या हातात संपूर्ण बाजाराचा मोठा हिस्सा असतो. उदाहरणार्थ—स्टील, सिमेंट, वाहन उद्योग, टेलिकॉम इत्यादी.

2) परस्परावलंबित्व (Interdependence)

अल्पाधिकार बाजारातील प्रत्येक उत्पादक इतर उत्पादकांच्या निर्णयांवर अवलंबून असतो.
जर एखाद्या कंपनीने किंमत कमी केली, ऑफर दिली किंवा नवीन उत्पादन आणले तर इतर कंपन्यांनाही आपली रणनीती बदलावी लागते. त्यामुळे स्पर्धा थेट आणि संवेदनशील असते.

3) किंमत स्थिरतेची प्रवृत्ती (Price Rigidity)

अल्पाधिकार बाजारात सामान्यतः किंमती स्थिर ठेवण्याचा प्रयत्न केला जातो.
याचे कारण म्हणजे एका कंपनीने किंमत कमी केली तर इतर कंपन्याही किंमत कमी करतात, ज्यामुळे सर्वांच्या नफ्यावर परिणाम होतो. म्हणून कंपन्या किंमत युद्ध (Price War) टाळण्यासाठी स्थिर किंमती ठेवतात.

4) एकसारखी किंवा भिन्न उत्पादने (Homogeneous or Differentiated Products)

या बाजारात वस्तू दोन प्रकारच्या असू शकतात :

  • एकसारख्या वस्तू: सिमेंट, स्टील, पेट्रोल

  • भिन्न (Brand-based) वस्तू: कार, मोबाईल, साबण, टूथपेस्ट
    ज्या वेळी उत्पादने भिन्न असतात तेव्हा कंपन्यांमध्ये ब्रॅण्ड स्पर्धा जास्त असते.

5) जाहिरात व विक्री प्रोत्साहनाचा मोठा वापर (Intensive Advertisement)

अल्पाधिकार बाजारात जाहिरातीला अत्यंत महत्त्व असते.
कंपन्या ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी

  • TV जाहिराती

  • सोशल मीडिया प्रमोशन

  • डिस्काउंट

  • फ्री ऑफर्स
    यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात करतात.
    जाहिरात हीच स्पर्धेचे प्रमुख साधन असते.

6) प्रवेशावर मर्यादा (Entry Barriers)

या बाजारात नवीन कंपन्यांना येणे कठीण असते. कारण :

  • मोठी भांडवली गुंतवणूक

  • ब्रॅन्डची मजबूत ओळख

  • तांत्रिक कौशल्य

  • सरकारी नियंत्रण
    यामुळे विद्यमान कंपन्यांची बाजू मजबूत राहते.

7) कंपन्यांमध्ये सहकार्याची शक्यता (Possibility of Collusion)

अल्पाधिकार बाजारात कंपन्या कधीकधी आपसात किंमत, उत्पादन किंवा बाजार वाटपाबाबत सहकार्य करू शकतात. याला कंपनीचे संघटन (Cartel) असे म्हणतात.
यामुळे बाजारातील किंमती अधिक स्थिर राहतात.

अल्पाधिकार बाजारात स्पर्धा मर्यादित असली तरी ती तीव्र आणि रणनीतिक असते. कंपन्यांमध्ये परस्परावलंबित्व, किंमत स्थिरता आणि जाहिरात-आधारित स्पर्धा ही या बाजाररचनेची महत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत.

२ .मक्तेदारीचे प्रकार सांगा.

उत्तर :

"मक्तेदारी म्हणजे असा बाजार जिथे एखाद्या वस्तू किंवा सेवेसाठी फक्त एकच उत्पादक किंवा विक्रेता असतो व त्या वस्तूचा जवळचा पर्याय उपलब्ध नसतो. त्यामुळे त्या एकमेव विक्रेत्याचे किंमत, उत्पादन आणि पुरवठ्यावर संपूर्ण नियंत्रण असते."

 मक्तेदारी विविध कारणांमुळे उद्भवू शकते. तिचे प्रकार पुढीलप्रमाणे :

नैसर्गिक मक्तेदारी (Natural Monopoly)

जेव्हा नैसर्गिक कारणांमुळे केवळ एकाच कंपन्याद्वारे उत्पादन किंवा सेवा पुरवणे शक्य होते, तेव्हा ती नैसर्गिक मक्तेदारी ठरते.
उदा. रेल्वे, पाणीपुरवठा, वीज वितरण इत्यादी.

वैशिष्ट्य :
या क्षेत्रात मोठी पायाभूत गुंतवणूक आणि एकच स्रोत असल्याने दुसऱ्या कंपन्यांना प्रवेश शक्य नसतो.

2) कायदेशीर मक्तेदारी (Legal Monopoly)

सरकार एखाद्या कंपनीला कायद्याने विशिष्ट हक्क देत असेल तर ती कायदेशीर मक्तेदारी म्हटली जाते.
उदा. पेटंट, ट्रेडमार्क, कॉपीराइट.

वैशिष्ट्य :
सरकारी कायदे आणि परवाने इतरांना बाजारात प्रवेश करू देत नाहीत.

3) तंत्रज्ञानिक मक्तेदारी (Technological Monopoly)

विशेष तंत्रज्ञान, अद्वितीय उत्पादन प्रक्रिया किंवा शोध असल्यामुळे तयार होणारी मक्तेदारी.

उदा. एखाद्या औषध कंपनीकडे असलेले अनोखे औषधाचे सूत्र.

4) खाजगी मक्तेदारी (Private Monopoly)

एकाच खाजगी व्यक्ती किंवा कंपनीकडे संपूर्ण उत्पादनाचे नियंत्रण असणे.

उदा. एखाद्या कंपनीने विशिष्ट मशीन किंवा रासायनिक उत्पादनासाठी बाजारावर वर्चस्व ठेवणे.

5) सार्वजनिक मक्तेदारी (Public Monopoly)

सरकारकडून चालवली जाणारी मक्तेदारी.
उदा. भारतीय रेल्वे, टपाल सेवा.

वैशिष्ट्य :
सार्वजनिक हितासाठी सरकार संपूर्ण सेवा स्वतः पुरवते.

6) स्वाभाविक / साधी मक्तेदारी (Simple Monopoly)

जेव्हा एकच विक्रेता संपूर्ण बाजारासाठी एकाच किंमतीत वस्तू विकतो.

उदा. छोट्या गावातील पाणीपुरवठा करणारा एकमेव पुरवठादार.

7) भेदभावात्मक मक्तेदारी (Discriminating Monopoly)

एकाच विक्रेत्याने एकाच वस्तूची किंमत वेगवेगळ्या ग्राहकांना किंवा प्रदेशांना वेगवेगळ्या दराने लावणे.

उदा. वीज दर – घरगुती आणि औद्योगिक वापरकर्त्यांसाठी वेगवेगळे दर.

मक्तेदारी विविध कारणांनी निर्माण होते—कधी नैसर्गिक संसाधनांमुळे, कधी कायदे, तंत्रज्ञान किंवा सरकारी हस्तक्षेपामुळे. एकाच उत्पादकाचा बाजारावरचा पूर्ण ताबा हे तिचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे.

प्रश्न २ .सविस्तर उत्तरे लिहा . 

१ .मक्तेदारीयुक्त स्पर्धेची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा . 

उत्तर :

मक्तेदारीयुक्त स्पर्धा म्हणजे असे बाजाररूप जिथे अनेक विक्रेते असतात, पण प्रत्येक विक्रेता आपले उत्पादन इतरांपेक्षा काही प्रमाणात वेगळे (Differentiated) बनवतो. त्यामुळे विक्रेत्याकडे काही प्रमाणात मक्तेदारी असते, पण तरीही बाजारात स्पर्धा कायम असते.

मक्तेदारीयुक्त स्पर्धेची प्रमुख वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे :

1) विक्रेत्यांची मोठी संख्या (Large Number of Sellers)

या बाजारात अनेक विक्रेते असतात आणि प्रत्येकाची बाजारातील हिस्सेदारी तुलनेने लहान असते.
त्यामुळे कोणताही विक्रेता किंमतीवर पूर्ण नियंत्रण ठेवू शकत नाही, परंतु आपल्या उत्पादनासाठी काही प्रमाणात किंमत ठरवू शकतो.

2) उत्पादनातील विविधता (Product Differentiation)

हे मक्तेदारीयुक्त स्पर्धेचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे.
प्रत्येक उत्पादक आपले उत्पादन इतरांपेक्षा वेगळे दाखवतो, जसे :

  • आकार

  • रंग

  • गुणवत्ता

  • पॅकिंग

  • ब्रँड नाव

  • विशेष वैशिष्ट्ये

उदा. साबण, टूथपेस्ट, बिस्किटे, शँपू, मोबाइल.

3) स्वातंत्र्यपूर्ण प्रवेश आणि निर्गमन (Free Entry and Exit)

या बाजारात नवीन कंपन्यांना प्रवेश करणे सोपे असते आणि विद्यमान कंपन्या हवा असल्यास उत्पादन बंद करून बाहेर पडू शकतात.
मोठी भांडवली गुंतवणूक आवश्यक नसल्यामुळे स्पर्धा वाढत जाते.

4) विक्री प्रोत्साहनावर भर (Importance of Advertisement)

जाहिरात हा या बाजाराचा महत्त्वपूर्ण भाग आहे.
उत्पादन वेगळे दिसावे म्हणून :

  • TV जाहिराती

  • ऑफर्स

  • सवलती

  • सेल

  • पॅकिंग

  • ब्रॅण्ड प्रमोशन

यांचा वापर केला जातो.
जाहिरात हीच ग्राहकांना आकर्षित करण्याचे मुख्य साधन असते.

5) किंमतीवर काही प्रमाणात नियंत्रण (Some Degree of Price Control)

उत्पादन वेगळे असल्यामुळे प्रत्येक विक्रेत्याकडे किंमत ठरवण्याचा मर्यादित अधिकार असतो.
पण स्पर्धा जास्त असल्याने किंमत फार वाढवता येत नाही.

6) ग्राहकांची पसंती (Consumer Preference)

उत्पादनांमध्ये विविधता असल्याने ग्राहक आपल्या आवडीप्रमाणे ब्रँड निवडतात.
ग्राहकांची पसंती, गुणवत्ता, पॅकिंग, चव, किंमत यावर विक्री अवलंबून असते.

7) किंमत नसलेली स्पर्धा (Non-price Competition)

या बाजारात विक्रेते फक्त किंमत बदलून स्पर्धा करत नाहीत.
ते उत्पादनाची गुणवत्ता, सेवा, जाहिरात, पॅकिंग सुधारून स्पर्धा करतात.
याला किंमतविरहित स्पर्धा म्हणतात.

मक्तेदारीयुक्त स्पर्धेमध्ये उत्पादन वेगळेपणा, विक्री प्रोत्साहन, अनेक विक्रेते आणि ग्राहकांची पसंती हे घटक महत्त्वाचे असतात. मक्तेदारी आणि स्पर्धा यांचे मिश्र रूप असल्यामुळे या बाजारप्रकारात किंमतीपेक्षा ब्रॅण्ड आणि गुणवत्ता जास्त महत्त्वाची असते.


२ .पूर्ण स्पर्धेची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा .  

उत्तर : 

पूर्ण स्पर्धा म्हणजे असा बाजार जिथे खूप मोठ्या संख्येने खरेदीदार आणि विक्रेते असतात, उत्पादन एकसमान असते आणि कोणत्याही एका विक्रेत्याला किंमत ठरवण्याचा अधिकार नसतो. बाजारातील किंमत मागणी व पुरवठ्यावर ठरते.

पूर्ण स्पर्धेची मुख्य वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे :

1) खरेदीदार आणि विक्रेत्यांची मोठी संख्या

पूर्ण स्पर्धेत खूप मोठ्या संख्येने खरेदीदार आणि विक्रेते असतात. बाजारातील हिस्सा अत्यंत लहान असल्याने कोणालाही किंमत नियंत्रित करता येत नाही.

2) उत्पादनाची पूर्ण एकसमानता (Homogeneous Product)

उत्पादनाचे गुणधर्म, रंग, गुणवत्ता आणि वापर पूर्णपणे समान असतात.
उदा. गहू, कापूस, तांदूळ.
ग्राहकाला विक्रेता कोण हे महत्त्वाचे नसते — किंमत महत्त्वाची असते.

3) किंमत स्वीकृती (Price Taker)

या बाजारात विक्रेते स्वतःची किंमत ठरवू शकत नाहीत.
मागणी आणि पुरवठा यावर आधारित एकच बाजारभाव ठरतो आणि सर्व विक्रेते तोच किंमत स्विकारतात.

4) माहितीची पूर्ण उपलब्धता (Perfect Knowledge)

बाजारातील सर्वांना—खरेदीदार आणि विक्रेत्यांना—किंमती, गुणवत्ता, उपलब्धता आणि मागणी याबाबत संपूर्ण माहिती असते.
यामुळे फसवणूक होण्याची शक्यता नसते.

5) प्रवेश व निर्गमनाचे स्वातंत्र्य (Free Entry and Exit)

या बाजारात नवीन विक्रेते प्रवेश करू शकतात आणि इच्छेनुसार निर्गमनही करू शकतात.
मोठ्या गुंतवणुकीचा अडथळा नसल्यामुळे स्पर्धा वाढते आणि दीर्घकालीन नफा सामान्य नफा राहतो.

6) वाहतूक खर्चाचा अभाव किंवा कमी वाहतूक खर्च

अनेक अर्थतज्ज्ञांच्या मते, पूर्ण स्पर्धेला सोप्या पद्धतीने समजवण्यासाठी वाहतूक खर्च नसल्याचे गृहीत धरण्यात येते.
यामुळे सर्वत्र समान किंमत राहते.

7) किंमत-विरहित स्पर्धेचा अभाव (No Non-Price Competition)

उत्पादन पूर्णपणे एकसारखे असल्याने

  • जाहिरात

  • पॅकिंग

  • ब्रॅण्डिंग

यांची गरज नसते.
स्पर्धा फक्त किंमतीवर आधारित असते.

पूर्ण स्पर्धा हा आदर्श बाजारप्रकार असून यात उत्पादन एकसमान, माहिती स्पष्ट, प्रवेश स्वातंत्र्यपूर्ण आणि किंमत पूर्णपणे बाजारावर ठरते. कोणत्याही विक्रेत्याकडे किंमत नियंत्रित करण्याचा अधिकार नसल्याने हा बाजार न्याय्य व पारदर्शक मानला जातो.



12 वी अर्थशास्त्र – धडा ५ (Types of Market) – सर्वात महत्त्वाचे प्रश्नोत्तरे

(Maharashtra HSC Exam – Important Questions & Answers)

1) एकाधिकार (Monopoly) म्हणजे काय? त्याची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा. (5 Marks)

व्याख्या :

एकाधिकार म्हणजे असा बाजार जिथे केवळ एकच विक्रेता असतो आणि त्या वस्तूचा जवळचा पर्याय उपलब्ध नसतो.

सोप्या भाषेत:
“एक विक्रेता, एकच उत्पादन, आणि कोणतीही स्पर्धा नसलेला बाजार म्हणजे एकाधिकार बाजार.”


1) एकमेव विक्रेता (Single Seller)

एकाधिकार बाजारात केवळ एकच विक्रेता किंवा कंपनी संपूर्ण बाजारासाठी वस्तू किंवा सेवा पुरवते.
ग्राहकाला दुसरा पर्याय उपलब्ध नसल्याने त्याला त्या एकमेव विक्रेत्याकडूनच खरेदी करावी लागते.

उदा. – भारतीय रेल्वे (Railways), स्थानिक पाणीपुरवठा

2) जवळचा पर्याय नसणे (No Close Substitute)

एकाधिकार वस्तू किंवा सेवेचा कोणताही जवळचा पर्याय ग्राहकांना उपलब्ध नसतो.
उत्पादनाच्या जागी दुसरे उत्पादन वापरता येत नाही, त्यामुळे विक्रेत्याचे वर्चस्व टिकून राहते.

उदा. – घरगुती वीजपुरवठा, टपाल सेवा

3) किंमत ठरवण्याचा अधिकार (Price Maker)

एकाधिकारात विक्रेता स्वतःची किंमत स्वतः ठरवू शकतो कारण बाजारात स्पर्धा नसते.
पण ग्राहक कसा प्रतिसाद देतो (मागणी किती आहे) यावर विक्रेत्याला किंमत ठरवताना विचार करावा लागतो.

4) प्रवेशावर मर्यादा (Restricted Entry)

नवीन कंपन्यांना बाजारात प्रवेश करणे अतिशय कठीण किंवा अशक्य असते.
याची प्रमुख कारणे :

  • मोठी भांडवली गुंतवणूक

  • सरकारी परवाने

  • कायदेशीर संरक्षण (पेटंट, कॉपीराइट)

  • विशिष्ट नैसर्गिक संसाधनांचा ताबा

  • तंत्रज्ञानिक कौशल्य

या अडथळ्यांमुळे एकमेव विक्रेत्याचे वर्चस्व अबाधित राहते.

5) मागणी वक्र उतरणारा (Downward Sloping Demand Curve)

एकाधिकार विक्रेता संपूर्ण बाजाराच्या मागणीला सामोरा जातो.
किंमत वाढल्यास मागणी कमी होते आणि किंमत कमी झाल्यास मागणी वाढते.
म्हणून त्याचा मागणी वक्र उतरणारा असतो.

6) ग्राहक निवडीचा अभाव (Lack of Consumer Choice)

बाजारात फक्त एकच विक्रेता असल्यामुळे ग्राहकाकडे पर्याय कमी असतात.
त्याला विक्रेत्याने दिलेल्या किंमतीत आणि गुणवत्तेतच वस्तू घ्यावी लागते.

7) जाहिराताची कमी गरज (Less Advertisement)

एकाधिकारात जवळचा पर्याय नसल्याने जाहिरातीची मोठी गरज नसते.
विक्रेत्याकडे आधीच संपूर्ण बाजार असतो.

8) अतिलाभ मिळण्याची शक्यता (Possibility of Supernormal Profit)

स्पर्धा नसल्यामुळे एकाधिकार विक्रेता दीर्घकालीन कालावधीतसुद्धा अतिरिक्त नफा (supernormal profit) कमावू शकतो.
स्पर्धकांचा दबाव नसल्याने खर्च कमी आणि किंमत जास्त ठेवता येते.

एकाधिकार बाजाराची प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे एकमेव विक्रेता, पर्याय नसणे, किंमत नियंत्रण, प्रवेशावर अडथळे आणि ग्राहकांची मर्यादित निवड. म्हणूनच एकाधिकार हा स्पर्धाविरहित आणि विक्रेत्याच्या वर्चस्वाचा बाजारप्रकार मानला जातो.


2)अपूर्ण स्पर्धा म्हणजे काय? (3 Marks)

उत्तर :

अपूर्ण स्पर्धा म्हणजे असा बाजार जिथे खरेदीदार-विक्रेत्यांची संख्या कमी असते, उत्पादन एकसमान नसते आणि विक्रेत्याकडे किंमतीवर काही प्रमाणात नियंत्रण असते.
उदा. मोबाईल, कपडे, साबण उद्योग.

3) ओलिगोपोली (अल्पाधिकार) मध्ये जाहिरात का महत्त्वाची असते? (3 Marks)

उत्तर :

जाहिरातीद्वारे कंपन्या

  • ब्रँड ओळख मजबूत करतात

  • ग्राहकांना आकर्षित करतात

  • स्पर्धकांपासून उत्पादन वेगळे करतात

  • विक्री वाढवतात

  • मार्केट शेअर टिकवतात

 4) किंमत भेदभाव (Price Discrimination) म्हणजे काय? उदाहरणासह स्पष्ट करा. (3 Marks)

उत्तर :

एकाच विक्रेत्याने एकाच वस्तूची किंमत वेगवेगळ्या ग्राहकांना वेगवेगळ्या दराने लावणे म्हणजे किंमत भेदभाव.
उदा. – वीज दर (घरगुती/औद्योगिक), रेल्वे तिकीट

5) परिपूर्ण माहिती का महत्त्वाची आहे? (2 Marks)

  • योग्य किंमत कळते

  • फसवणूक टाळता येते

  • बाजारातील स्पर्धा पारदर्शक राहते

6) बाजाराचे प्रकार कोणते? (6 Marks)

उत्तर :

अर्थशास्त्रात बाजार म्हणजे खरेदीदार आणि विक्रेता यांच्या परस्पर संपर्कातून वस्तूंची देवाणघेवाण ज्या ठिकाणी होते त्या व्यवस्थेला म्हणतात. निर्माते, व्यापारी व ग्राहक यांच्या गरजा, उत्पादनाचे स्वरूप, स्पर्धा, नियंत्रण आणि वस्तूंच्या किमतींच्या तत्त्वांनुसार बाजाराचे विविध प्रकार पडतात. खाली प्रमुख बाजारप्रकार स्पष्ट केले आहेत:

१) पूर्ण स्पर्धेचा बाजार (Perfect Competition)

हा असा बाजार आहे जिथे खूप मोठ्या संख्येने विक्रेते आणि खरेदीदार असतात.

  • सर्वांचे बाजारातील हिस्सा खूप लहान असल्याने कोणालाही किंमत ठरवता येत नाही.

  • सर्व वस्तू एकसारख्या, समरूप असतात.

  • प्रवेश व निर्गमन पूर्णपणे मोकळे असतात.

  • ग्राहकांना व उत्पादकांना संपूर्ण माहिती उपलब्ध असते.
    👉 म्हणून पूर्ण स्पर्धेत किंमत ठरते मागणी आणि पुरवठा यांच्या आधारे.

२) अपूर्ण स्पर्धेचा बाजार (Imperfect Competition)

पूर्ण स्पर्धेची सर्व लक्षणे नसलेला बाजार म्हणजे अपूर्ण स्पर्धेचा बाजार.
यात खालील प्रकार येतात:

अ) एकाधिकार (Monopoly)

  • एका वस्तूचा फक्त एकच विक्रेता असतो.

  • जवळचा पर्याय (Substitute) नसतो.

  • किंमत ठरविण्याचा संपूर्ण अधिकार विक्रेत्याकडे असतो.
    👉 उदा. भारतीय रेल्वे (Railways)

ब) द्विपक्षीय स्पर्धा – ड्युओपोली (Duopoly)

  • बाजारात फक्त दोनच विक्रेते असतात.

  • दोघांमध्ये किंमत व उत्पादनावर अप्रत्यक्ष स्पर्धा असते.
    👉 उदा. Colgate व Pepsodent (तोंड स्वच्छतेची उत्पादने)

क) अल्पाधिकार (Oligopoly)

  • काही मोजके विक्रेते असतात.

  • एका कंपनिच्या निर्णयाचा परिणाम इतर कंपन्यांवर होतो.

  • उत्पादन समरूप किंवा भिन्न असू शकते.
    👉 उदा. मोबाईल नेटवर्क कंपन्या (Airtel, Jio, Vi)

ड) मक्तेदारीयुक्त स्पर्धा (Monopolistic Competition)

  • अनेक विक्रेते असतात पण वस्तू थोड्या फरकाने वेगळ्या (Differentiated) असतात.

  • प्रत्येक विक्रेता आपल्या ब्रँडद्वारे ग्राहकांना आकर्षित करतो.

  • किंमत व बिगर-किंमत स्पर्धा दोन्ही असतात.
    👉 उदा. साबण, टूथपेस्ट, शॅम्पू कंपन्या

३) स्थानिक बाजार (Local Market)

  • एका विशिष्ट भूभागात मर्यादित राहणारा बाजार.
    👉 उदा. गावचा साप्ताहिक बाजार, भाजी बाजार

४) प्रादेशिक बाजार (Regional Market)

  • एखाद्या प्रदेशापुरता असलेला बाजार.
    👉 उदा. महाराष्ट्रातील कापसाचा बाजार

५) राष्ट्रीय बाजार (National Market)

  • संपूर्ण देशभर वस्तूंची खरेदी-विक्री.
    👉 उदा. भारतातील मोटारगाड्या

६) आंतरराष्ट्रीय बाजार (International Market)

  • दोन किंवा अधिक देशांमधील व्यापार.
    👉 उदा. आयात – निर्यात वस्तू

बाजाराचे प्रकार किंमत निर्धारण, स्पर्धा, उत्पादनाची माहिती, प्रवेश आणि पर्याय उपलब्धतेनुसार बदलतात. आर्थिक व्यवस्थेत या सर्व बाजारप्रकारांचे महत्व अत्यंत मोठे आहे, कारण ग्राहक आणि उत्पादक यांच्या वर्तनावर बाजाररचनेचा थेट परिणाम होतो.

 12 वी अर्थशास्त्र chapter 4 पुरवठा विश्‍लेषण Notes in Marathi 

12th Commerce Economics Notes PDF Marathi – Chapter-wise Q&A & Swadhyay Download



टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.