११ वी अर्थशास्त्र – प्रकरण ४: महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था | सोप्या मराठीत Notes (Maharashtra Board)

 मित्रांनो, आज आपण ११ वी अर्थशास्त्रातील एक महत्त्वपूर्ण धडा — प्रकरण ४ : महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था — अगदी सोप्या भाषेत समजून घेणार आहोत. भारतातील सर्वात प्रगत आणि वेगाने विकसित होणाऱ्या राज्यांपैकी महाराष्ट्राची आर्थिक रचना, वैशिष्ट्ये, उद्योग, शेती, सेवा क्षेत्र आणि राज्याचा आर्थिक विकास कसा घडतो, हे जाणून घेणे प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या नोट्समधून तुम्हाला परीक्षेसाठी लागणारे सर्व मुद्दे, समजण्यास सोपे स्पष्टीकरण आणि textbook-based माहिती एकाच ठिकाणी मिळेल. चला तर मग, महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेचा हा रोचक प्रवास सुरू करूया!


११ वी अर्थशास्त्र प्रकरण ४ महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था दर्शवणारे चित्र: महाराष्ट्राचा नकाशा, शेती, उद्योग, सेवा क्षेत्र व आर्थिक विकास


 महाराष्ट्राचे प्रशासकीय विभाग :

महाराष्ट्रात प्रशासन सुयोग्यरीत्या चालावे म्हणून राज्याला अनेक प्रशासकीय विभागांत विभाजित केले आहे. राज्यात एकूण ६ विभाग, ३६ जिल्हे, तसेच प्रत्येक जिल्ह्यात अनेक तालुके आणि गावांचे समूह आहेत. विभागांचे नेतृत्व विभागीय आयुक्त करतात, तर जिल्ह्याचे प्रमुख जिल्हाधिकारी असतात. तालुक्याच्या पातळीवर तहसीलदार प्रशासन पाहतात आणि गावाच्या पातळीवर ग्रामपंचायत स्थानिक विकासाची जबाबदारी सांभाळते. या सर्व विभागणीमुळे सरकारी योजना, न्याय व सेवांचा पुरवठा लोकांपर्यंत जलद आणि प्रभावीपणे पोहोचतो.

महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेची प्रमुख वैशिष्ट्ये :

महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था ही भारतातील सर्वाधिक प्रगत, विविध आणि गतिमान अर्थव्यवस्थांपैकी एक आहे. उद्योग, शेती, सेवा क्षेत्र, पायाभूत सुविधा, लोकसंख्या आणि बाजारपेठ या सर्व घटकांच्या एकत्रित योगदानामुळे राज्याचा आर्थिक पाया मजबूत झाला आहे. खाली महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेची प्रमुख वैशिष्ट्ये सविस्तरपणे दिली आहेत: 

1) विविध क्षेत्रांचा संतुलित विकास (Balanced & Diversified Economy)

महाराष्ट्रात शेती, उद्योग आणि सेवा क्षेत्र तिन्ही समान गतीने विकसित झाले आहेत.

  • एका क्षेत्रावर अवलंबून न राहता अर्थव्यवस्था विविध दिशांनी वाढते.

  • यामुळे राज्य आर्थिकदृष्ट्या स्थिर व सक्षम बनते.

  • आर्थिक संकट किंवा मंदी आल्यास एक क्षेत्र दुसऱ्याला सांभाळते.

2) शेतीचा महत्त्वपूर्ण वाटा

जरी महाराष्ट्र औद्योगिकदृष्ट्या प्रगत असला तरी शेती हा लोकसंख्येचा मोठा आधार आहे.

  • प्रमुख पिके: कापूस, ऊस, सोयाबीन, भात, ज्वारी, बाजरी

  • फळउत्पादनात महाराष्ट्राचा देशात अग्रक्रम: द्राक्षे, संत्री, आंबे, डाळिंब

  • ठिबक सिंचन, हरितगृह, शेतीमाल प्रक्रिया उद्योग यामुळे कृषी क्षेत्र आधुनिक होत आहे.

3) औद्योगिक आघाडीचे राज्य (Industrial Leader)

महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वात मोठे औद्योगिक राज्य आहे.

  • मुंबई, पुणे, नाशिक, औरंगाबाद, नागपूर येथे मोठे औद्योगिक पट्टे

  • वाहन उद्योग, औषधनिर्मिती, पेट्रोकेमिकल, कापड उद्योग, इलेक्ट्रॉनिक्स, FMCG उत्पादन यांची मोठी केंद्रे

  • MIDC मार्फत हजारो उद्योगांना सुविधा उपलब्ध

4) सेवा क्षेत्राचा मोठा वाटा (Strong Service Sector)

महाराष्ट्राच्या एकूण राज्य उत्पादनामध्ये सेवा क्षेत्राचा सर्वात जास्त वाटा आहे.

  • बँकिंग व वित्त

  • माहिती तंत्रज्ञान (IT) व BPO

  • पर्यटन

  • वाहतूक, संचार आणि व्यापार
    मुंबई हे देशाचे वित्तीय राजधानी असल्याने सेवा क्षेत्र अत्यंत प्रगत आहे.

5) मुंबई – देशाची आर्थिक राजधानी

मुंबईमुळे महाराष्ट्राचे आर्थिक महत्त्व आणखी वाढते.

  • BSE, NSE, RBI, सर्व मोठ्या बँकांची मुख्य कार्यालये

  • चित्रपट उद्योग (Bollywood), मीडिया, पर्यटन, जहाज बंदरे
    भारताच्या GDP मध्ये मुंबईचे योगदान खूप मोठे आहे.

6) विकसित पायाभूत सुविधा (Well-developed Infrastructure)

  • राष्ट्रीय महामार्ग, द्रुतगती मार्ग (Expressways)

  • प्रमुख विमानतळ — मुंबई, पुणे, नागपूर

  • जळमार्ग व बंदरे: मुंबई, न्हावा शेवा (JNPT)

  • औद्योगिक कॉरिडॉर आणि मेट्रो प्रकल्प
    यामुळे व्यापार, उद्योग आणि गुंतवणूक वाढीस प्रोत्साहन मिळते.

7) मोठी व कौशल्यपूर्ण मनुष्यबळ (Skilled Human Resources)

  • राज्यात शिक्षणाचा प्रसार, तांत्रिक संस्था, इंजिनिअरिंग व व्यवस्थापन महाविद्यालये मोठ्या प्रमाणावर

  • यामुळे उद्योगांना प्रशिक्षित मनुष्यबळ सहज उपलब्ध होते

  • IT क्षेत्रात पुणे, मुंबई आणि नाशिक हे मोठे केंद्र

8) मोठी बाजारपेठ व शहरीकरण

महाराष्ट्रात शहरी लोकसंख्या जास्त असून खरेदीची क्षमता जास्त आहे.

  • मुंबई-पुणे सारखी महानगरे

  • ग्राहक बाजारपेठ मजबूत

  • व्यापार आणि सेवांचे वाढते प्रमाण

9) पर्यटनाचे महत्त्वपूर्ण योगदान

एलोरा, अजिंठा, महाबळेश्वर, लोनावळा, कोकण किनारा, कोल्हापूर, नाशिक, मुंबई यांमुळे पर्यटनाला मोठी चालना मिळते.
पर्यटनामुळे रोजगार आणि स्थानिक व्यवसाय वाढतात.

10) गुंतवणुकीसाठी आकर्षक राज्य

  • MIDC, SEZ, औद्योगिक पार्क

  • गुंतवणुकीसाठी सरकारी धोरणे
    देशांतर्गत व परदेशी गुंतवणूक (FDI) दोन्ही मोठ्या प्रमाणावर येतात.

महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था बहुविध, प्रगत, समतोल आणि उद्योगप्रधान आहे. शेती, उद्योग, सेवा क्षेत्र, शहरीकरण, पायाभूत सुविधा आणि मुंबईचे वित्तीय महत्त्व यामुळे महाराष्ट्र देशाच्या आर्थिक विकासात अग्रस्थानी आहे.


महाराष्ट्राचा आर्थिक विकास (Detailed Notes in Easy Marathi)

महाराष्ट्राचा आर्थिक विकास हा देशातील सर्वात यशस्वी आणि वेगाने प्रगत होणाऱ्या विकासांपैकी एक मानला जातो. राज्यात शेती, उद्योग, सेवा क्षेत्र, पायाभूत सुविधा, गुंतवणूक, शिक्षण आणि तंत्रज्ञान या सर्व क्षेत्रांत सातत्याने विकास झाल्यामुळे महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था मजबूत आणि गतिशील बनली आहे.

महाराष्ट्रातील कृषी क्षेत्र (Agriculture Sector)

महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेत कृषी क्षेत्राचा महत्त्वाचा वाटा आहे. राज्याच्या मोठ्या लोकसंख्येचा उपजीविका स्त्रोत शेती आहे. महाराष्ट्रात कोरडवाहू प्रदेश जास्त असल्यामुळे शेती मोठ्या प्रमाणावर मान्सूनवर अवलंबून असते. तरीही राज्यात खाद्यपिके, नगदी पिके आणि बागायती पिकांचे विविध उत्पादन घेतले जाते. ऊस, कापूस, सोयाबीन, ज्वारी, बाजरी, द्राक्षे, आंबा, केळी, डाळिंब ही प्रमुख पिके आहेत. आधुनिक तंत्रज्ञान, ठिबक सिंचन, सेंद्रिय शेती आणि शेतमाल प्रक्रिया उद्योग यामुळे शेती क्षेत्रात सकारात्मक बदल दिसतो.

कृषी क्षेत्रातील मुख्य समस्या (Problems in Agriculture)

1) पाण्याची कमतरता

महाराष्ट्राचा मोठा भाग कोरडवाहू असल्याने सिंचन सुविधा कमी आहेत. अनियमित पाऊस आणि दुष्काळामुळे पिकांचे नुकसान होते.

2) उत्पादन खर्च वाढ

बियाणे, खते, कीटकनाशके, मजुरी, यंत्रसामग्री यांचा खर्च सतत वाढत असल्यामुळे शेतकऱ्यांचा नफा कमी होतो.

3) कर्जबाजारीपणा

उत्पन्न कमी व खर्च जास्त असल्याने शेतकरी सहकारी व खासगी कर्जावर अवलंबून राहतात. नैसर्गिक आपत्तीमुळे कर्ज फेडणे कठीण होते.

4) बाजारभावातील चढउतार

कधी कधी शेतमालाला योग्य दर मिळत नाही. पुरवठा जास्त किंवा मागणी कमी असल्यास भाव घसरतात.

5) तंत्रज्ञानाची कमी उपलब्धता

काही भागात आधुनिक शेती तंत्रज्ञान, यंत्रसामग्री आणि साठवण सुविधा सहज उपलब्ध नसतात.

सरकारने केलेल्या उपाययोजना (Government Measures)

1) सिंचन प्रकल्प आणि जलसंधारण

धरणे, कालवे, जलसंधारण, जलयोजना, “जलयुक्त शिवार” सारख्या योजनांमुळे पाण्याची उपलब्धता वाढवण्याचे प्रयत्न झाले.

2) ठिबक व तुषार सिंचन अनुदान

पाण्याची बचत व उत्पादन वाढीसाठी ठिबक सिंचनावर शासकीय अनुदान दिले जाते.

3) पीक विमा योजना

पाऊस, पुर, दुष्काळ, गारपीट यामुळे नुकसान झाल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिक भरपाई देण्यासाठी प्रधानमंत्री पीक विमा योजना लागू आहे.

4) शेतकरी कर्जमाफी व कमी व्याजदर

शेतकऱ्यांवरील कर्जाचा भार कमी करण्यासाठी विविध कर्जमाफी योजना राबवल्या जातात. कृषी कर्जावर कमी व्याजदर दिला जातो.

5) बाजारव्यवस्थेतील सुधारणा

APMC सुधारणांद्वारे शेतकऱ्यांना थेट बाजारपेठेत विक्रीची मुभा दिली जाते. ई-नॅमद्वारे ऑनलाइन व्यापार वाढवला जातो.

6) साठवण व प्रक्रिया उद्योगांना चालना

शीतगृह, गोदामे, अन्न प्रक्रिया उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन शेतमालाचे नुकसान कमी करण्यासाठी उपाययोजना केल्या जातात.

 महाराष्ट्रातील उद्योग क्षेत्र (Industrial Sector)

महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वात प्रगत औद्योगिक राज्यांपैकी एक आहे.
राज्यातील उद्योगांचे मुख्य केंद्रे — मुंबई, पुणे, नाशिक, नागपूर, औरंगाबाद, कोल्हापूर, सोलापूर.

उद्योग क्षेत्रामुळे रोजगार वाढतो, उत्पादन क्षमता वाढते आणि राज्याच्या अर्थव्यवस्थेला बळ मिळते.

मुख्य उद्योग :

  • वाहन उद्योग (Pune, Aurangabad)

  • IT व सॉफ्टवेअर उद्योग (Pune, Mumbai, Navi Mumbai)

  • टेक्सटाईल उद्योग (Solapur, Ichalkaranji)

  • औषधनिर्मिती उद्योग

  • पेट्रोकेमिकल उद्योग

  • फूड प्रोसेसिंग व दूध उद्योग

  • फिल्म इंडस्ट्री – Bollywood (Mumbai)

उद्योग वाढण्याची कारणे :

  • मोठी बाजारपेठ

  • सुशिक्षित व कौशल्यपूर्ण मनुष्यबळ

  • वाहतूक व पायाभूत सुविधांची उपलब्धता

  • MIDC व औद्योगिक वसाहती

  • परकीय व देशांतर्गत गुंतवणुकीला अनुकूल वातावरण

प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक (FDI) 

प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक (Foreign Direct Investment – FDI) म्हणजे परदेशातील कोणतीही कंपनी, उद्योग किंवा व्यक्ती भारतात थेट गुंतवणूक करते. यात परदेशी गुंतवणूकदार एखाद्या उद्योगात भांडवल आणतो, तंत्रज्ञान देतो आणि कधी कधी व्यवस्थापनातही सहभाग घेतो. FDI मुळे देशात रोजगार वाढतो, नवीन उद्योग उभे राहतात आणि आधुनिक तंत्रज्ञान उपलब्ध होते.

FDI ची प्रमुख वैशिष्ट्ये (Features of FDI)

1) दीर्घकालीन गुंतवणूक

FDI अल्पकालीन नसते; गुंतवणूकदार दीर्घकालीन व्यवसायासाठी पैसा गुंतवतो.

2) व्यवस्थापनातील सहभाग

परदेशी गुंतवणूकदार अनेकदा कंपनीच्या व्यवस्थापनात भाग घेतात.

3) तंत्रज्ञान व कौशल्य उपलब्धता

FDI मुळे आंतरराष्ट्रीय पातळीचे तंत्रज्ञान, प्रशिक्षण, उत्पादन पद्धती देशात येतात.

4) भांडवलाची उपलब्धता वाढते

देशाच्या विकासासाठी आवश्यक असलेल्या भांडवलाचा तुटवडा कमी होतो.

5) जागतिक बाजारपेठेचा प्रवेश

FDI असलेल्या उद्योगांना आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश सोपा मिळतो.



औद्योगिक क्षेत्रातील सर्वसाधारण समस्या

(Easy Marathi – Textbook Based)

महाराष्ट्रातील औद्योगिक क्षेत्र विकसित असले तरी अनेक अडचणींना सामोरे जावे लागते. या अडचणींमुळे उद्योगांची उत्पादनक्षमता, नफा व वाढीचा वेग कमी होतो.

१) विजेचा अपुरा पुरवठा

काही औद्योगिक भागात वीज सतत उपलब्ध नसल्याने उत्पादनात अडथळे येतात.

२) पायाभूत सुविधांची कमतरता

रस्ते, पाणी, वाहतूक व संचार सुविधा सर्वत्र पुरेशा प्रमाणात नाहीत.

३) कच्च्या मालाचा वाढता खर्च

कच्च्या मालाचे दर वाढल्याने उत्पादन खर्च वाढतो आणि उद्योगांना अडचण येते.

४) कुशल मनुष्यबळाचा अभाव

काही ठिकाणी तांत्रिक कौशल्य असलेले कामगार कमी मिळतात.

५) तांत्रिक मागासलेपणा

अनेक उद्योग आधुनिक यंत्रसामग्रीचा कमी वापर करतात, त्यामुळे उत्पादन कमी गतीने होते.

६) भांडवलाची कमतरता

विशेषतः छोटे व मध्यम उद्योगांना गुंतवणुकीसाठी पुरेसे कर्ज मिळणे कठीण जाते.

७) परवानग्या व कायदेशीर प्रक्रिया क्लिष्ट

उद्योग सुरू करताना आवश्यक परवानग्या मिळण्यास वेळ लागतो.

८) वाहतूक खर्च जास्त

कच्चा माल व तयार माल वाहतूक करण्याचा खर्च वाढतो.

महाराष्ट्र आर्थिक सर्वेक्षण 2017–18 नुसार औद्योगिक विकासावरील सरकारची उपक्रम

(1) उद्योगांच्या गुंतवणुकीसाठी प्रोत्साहन

  • महाराष्ट्र उद्योग प्रोत्साहन योजना (MAITRI)

  • ऑनलाईन परवानग्या, सिंगल विंडो सिस्टम

(2) औद्योगिक उद्याने – Incubation Centres

  • स्टार्टअप्सना प्रशिक्षण, मार्गदर्शन, आर्थिक मदत.

(3) औद्योगिक प्रदर्शन – Exhibitions

  • देशांतर्गत व आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शनात महाराष्ट्रातील उद्योगांचे प्रातिनिधित्व.

(4) विशेष आर्थिक क्षेत्रे (SEZ)

  • निर्यात वाढवण्यासाठी करसवलती व उत्तम पायाभूत सुविधा.

(5) MSME साठी कार्यक्रम (MSICDP)

  • सूक्ष्म, लघु, मध्यम उद्योगांना तांत्रिक, आर्थिक मदत.

सेवा क्षेत्र

सेवा क्षेत्रात वस्तूंचे उत्पादन न होता सेवा उपलब्ध करून दिल्या जातात. महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेत या क्षेत्राचा सर्वात मोठा वाटा आहे. रोजगार, तंत्रज्ञान, वाहतूक, बँकिंग, शिक्षण आणि आरोग्य यांसारख्या सेवांमुळे आर्थिक विकासाला गती मिळते.

सेवा क्षेत्राचे मुख्य घटक

(Easy Marathi – Textbook Based)

१) वाहतूक सेवा

रस्ते, रेल्वे, हवाई आणि जलवाहतूक यांचा समावेश. माल व प्रवासी यांची हालचाल सुलभ करते.

२) दळणवळण सेवा

टपाल, टेलिफोन, मोबाइल, इंटरनेट, प्रसारमाध्यमे या सर्व सेवा माहिती देवाण-घेवाण सुलभ करतात.

३) बँकिंग व वित्तीय सेवा

बँका, सहकारी संस्था, विमा कंपन्या आणि गुंतवणूक संस्थांच्या माध्यमातून अर्थव्यवस्था स्थिर राहते.

४) शिक्षण सेवा

शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे आणि व्यावसायिक प्रशिक्षण संस्था कौशल्ययुक्त मनुष्यबळ तयार करतात.

५) आरोग्य सेवा

रुग्णालये, दवाखाने, औषधालये आणि आरोग्य केंद्रे समाजाचे आरोग्य सुधारतात.

६) पर्यटन सेवा

पर्यटन स्थळे, हॉटेल, मार्गदर्शक, वाहतूक इत्यादीमुळे रोजगार आणि राज्याला महसूल मिळतो.

७) माहिती तंत्रज्ञान (IT) सेवा

IT कंपन्या, BPO, सॉफ्टवेअर विकास, डेटा सेवा यामुळे महाराष्ट्र विशेषतः पुणे आणि मुंबई IT हब बनले आहे.

८) व्यापार आणि वाणिज्य सेवा

घाऊक व किरकोळ व्यापार, बाजारपेठा आणि ऑनलाइन व्यापार अर्थव्यवस्थेला चालना देतात.

 महाराष्ट्रातील सेवा क्षेत्राचा GSDP व GDP मधील वाटा

  • सेवा क्षेत्र महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेचा सर्वात मोठा आधार आहे.

  • 2017–18 मध्ये सेवा क्षेत्राचा GSDP मध्ये 54.6% वाटा होता.

  • म्हणजेच अर्ध्याहून अधिक अर्थव्यवस्था सेवा क्षेत्रावर आधारित आहे.


प्रकरण ४ : महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था – महत्वाचे प्रश्न

(Easy Marathi – Textbook Based)

१) लघुत्तरी प्रश्न (3–4 Marks)

1. महाराष्ट्राच्या औद्योगिक क्षेत्राची वैशिष्ट्ये सांगा.

2. महाराष्ट्रातील प्रमुख औद्योगिक क्षेत्रांची नावे द्या.

(उदा. साखर, कापड, रसायन, औषधनिर्मिती, वाहन, इलेक्ट्रॉनिक्स इ.)

3. प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणूक (FDI) म्हणजे काय?

4. महाराष्ट्रात FDI वाढण्याची कारणे सांगा.

5. औद्योगिक क्षेत्रातील सर्वसाधारण समस्या लिहा.

6. ‘महाराष्ट्र उद्योग संपर्क कार्यक्रम’ (MAITRI) याबद्दल थोडक्यात लिहा.

7. महाराष्ट्रातील सेवा क्षेत्राची वैशिष्ट्ये सांगा.

8. GSDP मध्ये सेवा क्षेत्राचा वाटा स्पष्ट करा.

२) दीर्घ उत्तरी प्रश्न (5–6 Marks)

1. महाराष्ट्राच्या औद्योगिक विकासावर परिणाम करणाऱ्या समस्या समजावून सांगा.

(शासकीय टप्पर दिरंगाई, कोरडे विकासक्षेत्र, तंत्रज्ञानाची कमतरता, पूरक सुविधांचा अभाव इ.)

2. राज्यातील सेवा क्षेत्राचे मुख्य घटक सांगा आणि त्यांचे स्पष्टीकरण द्या.

(वाहतूक, बँकिंग, आरोग्य, शिक्षण, पर्यटन, IT/ITES)

3. महाराष्ट्रातील प्रत्यक्ष विदेशी गुंतवणुकीचे महत्त्व स्पष्ट करा.

4. महाराष्ट्र सरकारने औद्योगिक विकासासाठी राबविलेल्या उपाययोजना सांगा.

उदा.:

  • MAITRI

  • विशेष आर्थिक क्षेत्रे (SEZ)

  • MSME विकास कार्यक्रम

  • पायाभूत सुविधा सुधारणा

5. महाराष्ट्रातील सेवा क्षेत्राचा आर्थिक विकासावर होणारा प्रभाव स्पष्ट करा.

३) अतिशय महत्वाचे वस्तुनिष्ठ प्रश्न (Objective / MCQ Type)

1. महाराष्ट्रातील GSDP मध्ये सर्वाधिक वाटा कोणत्या क्षेत्राचा आहे?

(अ) प्राथमिक
(ब) द्वितीयक
(क) तृतीयक (सेवा क्षेत्र) ✔️

2. Maharashtra मध्ये चालणारा ‘MAITRI’ कार्यक्रम कोणाशी संबंधित आहे?

(अ) शेती
(ब) उद्योग ✔️
(क) सेवा क्षेत्र

3. महाराष्ट्रातील सर्वाधिक विदेशी गुंतवणूक कोणत्या क्षेत्रात येते?

(अ) IT
(ब) सेवा क्षेत्र ✔️
(क) परिवहन

4. औद्योगिक क्षेत्रातील कोणती समस्या आहे?

(अ) कोरडे विकासक्षेत्र ✔️
(ब) उत्कृष्ट पायाभूत सुविधा
(क) विपुल गुंतवणूक


टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.