१२ वी अर्थशास्त्र धडा ४: पुरवठा विश्‍लेषण – महत्वाचे प्रश्नोत्तर (Swadhyay) | HSC Board Exam 2025 साठी उपयुक्त

 मित्रांनो, आज आपण १२ वी अर्थशास्त्र (Economics) चा धडा क्रमांक ४ — “पुरवठा विश्‍लेषण (Supply Analysis)” या धड्याचा स्वाध्याय भाग (Important Q&A) पाहणार आहोत. हा धडा HSC Maharashtra Board Exam 2025 साठी अत्यंत महत्वाचा आहे कारण या धड्यातील प्रश्न वारंवार परीक्षेत विचारले जातात. येथे दिलेली महत्वाची प्रश्नोत्तरे (Important Questions and Answers), लघुउत्तरी प्रश्न (Short Answers), आणि दीर्घउत्तरी प्रश्न (Long Answers) तुम्हाला बोर्ड परीक्षेत १००% तयारी (Board Exam Preparation) करण्यास मदत करतील. या नोट्स संपूर्णपणे Balbharati Textbook वर आधारित असून, परीक्षेच्या दृष्टीने सोप्या आणि समजण्यासारख्या भाषेत तयार केल्या आहेत. 

१२  वी अर्थशास्त्र chapter wise Notes / Swadhyay प्रशोत्तरे पाहण्यासाठी भेट द्या . 

स्वाध्याय 

प्रश्न . १ . फरक स्पष्ट करा .  

 १ . साठा आणि पुरवठा 

उत्तर : 

हा प्रश्न १२ वी अर्थशास्त्र – धडा ४: पुरवठा विश्‍लेषण मधील अत्यंत महत्वाचा आहे आणि तो HSC Board Exam 2025 साठी वारंवार विचारला जातो.
खाली दिला आहे “साठा आणि पुरवठा यातील फरक (Difference between Stock and Supply)” सोप्या आणि परीक्षेसाठी योग्य स्वरूपात 👇

क्र.	घटक	साठा (Stock)	पुरवठा (Supply)
1	अर्थ	उत्पादकाकडे असलेल्या वस्तूचे एकूण प्रमाण म्हणजे साठा होय.	उत्पादक बाजारात विक्रीसाठी आणण्यास तयार असलेल्या वस्तूचे प्रमाण म्हणजे पुरवठा होय.
2	स्वरूप	साठ्यात सर्व वस्तू येतात – विक्रीसाठी तसेच भविष्यासाठी राखलेल्या.	पुरवठा म्हणजे फक्त त्या वस्तू ज्या विक्रीसाठी तत्काळ उपलब्ध आहेत.
3	किंमतीशी संबंध	साठा किंमतीवर थेट अवलंबून नसतो.	पुरवठा किंमतीवर अवलंबून असतो. किंमत वाढली की पुरवठा वाढतो.
4	परिवर्तन	साठा बदलू शकतो पण नेहमी विक्रीसाठी नसतो.	पुरवठा साठ्याचा तो भाग असतो जो विक्रीसाठी दिला जातो.
5	उदाहरण	एखाद्या शेतकऱ्याकडे ५० क्विंटल गहू साठा आहे.	त्यातील ३० क्विंटल बाजारात विक्रीसाठी आणले म्हणजे तो पुरवठा आहे.

👉 प्रत्येक पुरवठा हा साठ्याचा एक भाग असतो, पण प्रत्येक साठा हा पुरवठा नसतो.
म्हणून साठा आणि पुरवठा हे एकमेकांशी संबंधित पण वेगवेगळे अर्थशास्त्रीय संकल्पना आहेत.

 २ . पुरवठ्याचा विस्तार आणि पुरवठ्यातील वाढ 

क्र.	घटक	पुरवठ्याचा विस्तार (Extension of Supply)	पुरवठ्यातील वाढ (Increase in Supply)
1	अर्थ	वस्तूच्या किंमतीत वाढ झाल्यामुळे पुरवठा वाढणे म्हणजे पुरवठ्याचा विस्तार.	वस्तूची किंमत स्थिर ठेवून इतर घटकांमुळे पुरवठा वाढणे म्हणजे पुरवठ्यातील वाढ.
2	किंमतीशी संबंध	किंमत वाढल्यामुळे पुरवठा वाढतो.	किंमत बदलत नाही, पण इतर घटक (उदा. खर्च कमी होणे, तांत्रिक सुधारणा) यांमुळे पुरवठा वाढतो.
3	वक्रातील हालचाल	वक्रावर वरच्या दिशेने हालचाल (Upward movement on same curve) होते.	संपूर्ण पुरवठा वक्र उजवीकडे सरकतो (Shift to right).
4	कारण	वस्तूच्या किमतीत वाढ.	उत्पादन खर्चात घट, तांत्रिक प्रगती, अनुदान धोरण, इत्यादी.
5	उदाहरण	वस्तूची किंमत ₹१० वरून ₹१५ झाली, तर उत्पादक जास्त पुरवठा करेल.	उत्पादनात नवीन यंत्रे वापरल्याने कमी खर्चात जास्त उत्पादन झाले, त्यामुळे पुरवठा वाढला.

पुरवठ्याचा विस्तार हा किंमतीतील बदलामुळे होतो, तर पुरवठ्यातील वाढ ही किंमतीव्यतिरिक्त इतर घटकांमुळे होते.म्हणून हे दोन्ही बदल स्वरूपाने वेगळे पण परिणामाने समान (पुरवठा वाढणे) असतात.

 ३ . पुरवठ्याचा संकोच आणि पुरवठ्याचा  ऱ्हास 

क्र.	घटक	पुरवठ्याचा संकोच (Contraction of Supply)	पुरवठ्याचा ऱ्हास (Decrease in Supply)
1	अर्थ	वस्तूच्या किंमतीत घट झाल्यामुळे पुरवठा कमी होणे म्हणजे पुरवठ्याचा संकोच.	वस्तूची किंमत स्थिर ठेवून इतर घटकांमुळे पुरवठा कमी होणे म्हणजे पुरवठ्याचा ऱ्हास.
2	किंमतीशी संबंध	किंमत कमी झाल्याने पुरवठा घटतो.	किंमत न बदलता इतर कारणांमुळे पुरवठा कमी होतो.
3	वक्रातील हालचाल	पुरवठा वक्रावर खाली हालचाल (Downward movement on same curve) होते.	संपूर्ण पुरवठा वक्र डावीकडे सरकतो (Shift to left).
4	कारण	वस्तूच्या किमतीत घट.	उत्पादन खर्च वाढ, कर वाढ, वाईट हवामान, तांत्रिक अडचणी इत्यादी.
5	उदाहरण	वस्तूची किंमत ₹१० वरून ₹५ झाली, त्यामुळे उत्पादक पुरवठा कमी करतो.	उत्पादन खर्च वाढल्यामुळे उत्पादक कमी वस्तू बाजारात आणतो.

👉 पुरवठ्याचा संकोच हा किंमतीतील घटामुळे होतो,
तर पुरवठ्याचा ऱ्हास हा किंमतीव्यतिरिक्त इतर प्रतिकूल घटकांमुळे होतो.
म्हणून दोन्हींत पुरवठा कमी होतो, पण कारण आणि वक्रातील हालचाल वेगळी असते.

 ४ . सरासरी खर्च आणि सरासरी प्राप्ती 

हा प्रश्न १२ वी अर्थशास्त्र – धडा ४: पुरवठा विश्‍लेषण (Supply Analysis) मध्ये वारंवार विचारला जातो आणि HSC Board Exam साठी महत्त्वाचा (4 marks question) आहे.
खाली दिले आहे परीक्षेयोग्य आणि सोप्या भाषेतील “सरासरी खर्च आणि सरासरी प्राप्ती यांतील फरक” 👇

क्र.	घटक	सरासरी खर्च (Average Cost - AC)	सरासरी प्राप्ती (Average Revenue - AR)
1	अर्थ	उत्पादनाच्या प्रत्येक युनिटवर आलेला सरासरी खर्च म्हणजे सरासरी खर्च होय.	विक्रीतून प्रत्येक युनिटवर मिळणारी सरासरी प्राप्ती म्हणजे सरासरी प्राप्ती होय.
2	सूत्र (Formula)	सरासरी खर्च = एकूण खर्च / उत्पादनाचे एकूण प्रमाण  👉 AC = TC / Q	सरासरी प्राप्ती = एकूण प्राप्ती / विक्रीचे एकूण प्रमाण  👉 AR = TR / Q
3	स्वरूप	उत्पादन वाढल्यास सरासरी खर्च कमी होतो आणि नंतर वाढू शकतो.	परिपूर्ण स्पर्धेत AR नेहमी किंमतीसारखाच (constant) राहतो.
4	उत्पादकासाठी अर्थ	उत्पादन खर्च समजण्यासाठी उपयोगी.	विक्रीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचे मोजमाप करण्यासाठी उपयोगी.
5	उदाहरण	५ युनिटसाठी एकूण खर्च ₹५० → AC =  ₹५० / ५ = ₹१०	५ युनिटसाठी एकूण प्राप्ती ₹६० → AR = ₹६० / ५ = ₹१२

सरासरी खर्च हा उत्पादनाच्या खर्चाशी संबंधित असतो,
तर सरासरी प्राप्ती ही विक्रीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नाशी संबंधित असते.
दोन्ही संकल्पना उत्पादकाच्या नफा-तोट्याचे विश्लेषण करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत.

प्रश्न २ खालील  प्रश्नांची उत्तरे द्या . 

  १ . एकूण खर्च व एकूण प्राप्ती या संकल्पना स्पष्ट करा . 

(A) एकूण खर्चाची संकल्पना (Total Cost – TC):

अर्थ:
एखाद्या वस्तूचे उत्पादन करताना उत्पादकाने केलेला सर्व प्रकारचा खर्च म्हणजे एकूण खर्च (Total Cost) होय.
उत्पादनासाठी लागणाऱ्या भांडवल, कच्चा माल, मजुरी, वीज, वाहतूक, भाडे, व्याज इत्यादी सर्व खर्चांचा यात समावेश होतो.
एकूण खर्चामध्ये दोन प्रकार येतात —

1. स्थिर खर्च (Fixed Cost - TFC)

2. चल खर्च (Variable Cost - TVC)

सूत्र:

$$TC = TFC + TVC$$

उदाहरण:
जर स्थिर खर्च ₹200 आणि चल खर्च ₹800 असेल तर
👉 एकूण खर्च (TC) = ₹200 + ₹800 = ₹1000

तक्त्याद्वारे उदाहरण:

उत्पादनाचे प्रमाण (Q)	स्थिर खर्च (TFC)	चल खर्च (TVC)	एकूण खर्च (TC)
1 युनिट	100	200	300
2 युनिट	100	350	450
3 युनिट	100	500	600

स्पष्टीकरण:
उत्पादन वाढल्यावर एकूण खर्च वाढत जातो, कारण चल खर्च वाढतो पण स्थिर खर्च तसाच राहतो.

(B) एकूण प्राप्तीची संकल्पना (Total Revenue – TR):

अर्थ:
उत्पादकाला वस्तू विक्रीतून मिळणारी एकूण रक्कम म्हणजे एकूण प्राप्ती (Total Revenue) होय.
ती विक्री केलेल्या वस्तूंच्या प्रमाणावर आणि प्रति युनिट किंमतीवर अवलंबून असते.

सूत्र:

$$TR = P \times Q$$

(जिथे P = प्रति युनिट किंमत, Q = विक्रीचे प्रमाण)

उदाहरण:
जर प्रति युनिट किंमत ₹50 आणि विक्रीचे प्रमाण 20 युनिट असेल तर
👉 एकूण प्राप्ती (TR) = ₹50 × 20 = ₹1000

तक्त्याद्वारे उदाहरण:

विक्रीचे प्रमाण (Q)	प्रति युनिट किंमत (₹)	एकूण प्राप्ती (TR)
1 युनिट	50	50
2 युनिट	50	100
3 युनिट	50	150

स्पष्टीकरण:
परिपूर्ण स्पर्धेच्या बाजारात किंमत स्थिर राहते, त्यामुळे विक्रीचे प्रमाण वाढल्यास TR वाढत जातो.

1️⃣ एकूण खर्च वक्र (Total Cost Curve):
हा वक्र वरच्या दिशेने झुकलेला (Upward Sloping) असतो.
सुरुवातीला खर्च हळूहळू वाढतो, पण उत्पादन वाढल्यावर वेगाने वाढतो.

2️⃣ एकूण प्राप्ती वक्र (Total Revenue Curve):
हा वक्र सरळ रेषेचा (Straight Line) असतो कारण किंमत स्थिर ठेवली असता उत्पादन वाढल्याने TR समान प्रमाणात वाढतो.

निष्कर्ष:

👉 एकूण खर्च (TC) म्हणजे उत्पादनासाठी केलेला सर्व खर्च,
आणि एकूण प्राप्ती (TR) म्हणजे विक्रीतून मिळालेली एकूण रक्कम.
दोन्हींची तुलना करूनच उत्पादकाला नफा (Profit = TR – TC) किंवा तोटा (Loss) ठरवता येतो.
म्हणून या दोन्ही संकल्पना उत्पादन निर्णय, किमती ठरवणे आणि आर्थिक नियोजन यासाठी अत्यंत महत्वाच्या आहेत.

  २ . पुरवठा निर्धारित करणारे घटक स्पष्ट करा .(Explain the Factors Determining Supply)

उत्तर :

"उत्पादक बाजारात विक्रीसाठी आणण्यास तयार असलेल्या वस्तूचे प्रमाण म्हणजे पुरवठा होय."

एखाद्या वस्तूचा पुरवठा किती प्रमाणात केला जाईल, हे अनेक घटकांवर अवलंबून असते. हे घटक उत्पादकाच्या निर्णयावर थेट परिणाम करतात. खालील प्रमुख घटक पुरवठा निर्धारित करतात.

१. वस्तूची किंमत (Price of the Commodity)

👉 वस्तूची किंमत वाढली तर उत्पादकाला अधिक नफा मिळतो, त्यामुळे तो अधिक पुरवठा करतो.
किंमत कमी झाल्यास पुरवठा घटतो.
उदा.: साखरेची किंमत वाढल्यास साखरेचा पुरवठा वाढतो.

२. उत्पादनाचा खर्च (Cost of Production)

👉 उत्पादन खर्च वाढल्यास नफा कमी होतो आणि पुरवठा घटतो.
उलट, खर्च कमी झाल्यास पुरवठा वाढतो.
उदा.: विज, कच्चा माल, मजुरी इ. खर्च वाढल्यास पुरवठा कमी होतो.

३. तंत्रज्ञान (Technology)

👉 आधुनिक व प्रगत तंत्रज्ञान वापरल्यास उत्पादन कार्यक्षमता वाढते आणि पुरवठा वाढतो.
उदा.: नवीन यंत्रसामग्री व स्वयंचलित उत्पादन प्रणालीमुळे पुरवठा वाढतो.

४. उत्पादकाचे उद्दिष्ट (Goals of the Producer)

👉 जर उत्पादकाचा उद्देश जास्तीत जास्त नफा (Maximum Profit) मिळवणे असेल, तर तो किंमत वाढल्यावर अधिक पुरवठा करेल.
कधी कधी सामाजिक उद्दिष्ट ठेवणारा उत्पादक स्थिर पुरवठा ठेवू शकतो.

५. भावी किंमतीची अपेक्षा (Expectation of Future Prices)

👉 जर उत्पादकाला वाटले की पुढे किंमत वाढेल, तर तो सध्या पुरवठा कमी करतो आणि भविष्यात वाढवतो.
किंमत कमी होण्याची अपेक्षा असल्यास पुरवठा वाढवला जातो.

६. सरकारी धोरणे (Government Policies)

👉 कर (Taxes), अनुदान (Subsidy), परवाने (Licenses) इ. सरकारी उपाययोजना पुरवठ्यावर परिणाम करतात.
उदा.: कर वाढल्यास पुरवठा कमी, अनुदान मिळाल्यास पुरवठा वाढतो.

७. हवामान व नैसर्गिक परिस्थिती (Natural and Climatic Conditions)

👉शेतीसारख्या उद्योगात पाऊस, तापमान, हवामान इ. घटकांचा मोठा परिणाम होतो.
उदा.: चांगल्या पावसामुळे कृषी उत्पादन व पुरवठा वाढतो.

८. इतर वस्तूंच्या किंमती (Prices of Other Goods)

👉 जर इतर वस्तूंच्या किंमती वाढल्या, तर उत्पादक त्या वस्तूंचे उत्पादन वाढवतो आणि मूळ वस्तूचा पुरवठा कमी करतो.
उदा.: गव्हाच्या ऐवजी तांदळाची किंमत वाढल्यास उत्पादक गव्हाचा पुरवठा कमी करू शकतो.

वरील सर्व घटक पुरवठा निश्चित करतात.
या घटकांमधील बदलांमुळे बाजारातील पुरवठ्याचे प्रमाण सतत बदलत राहते.
म्हणून उत्पादकाने या सर्व घटकांचा विचार करूनच उत्पादन व पुरवठा निश्चित करावा.

प्रश्न .३  सविस्तर उत्तरे द्या .

१ .पुरवठ्याचा नियम अपवादासह स्पष्ट करा.

उत्तर : 

हा प्रश्न १२ वी अर्थशास्त्र – धडा ४ : पुरवठा विश्लेषण (Supply Analysis) मधील अत्यंत महत्त्वाचा ६ गुणांचा (Board Exam Long Question) आहे.
खाली संपूर्ण उत्तर सोप्या, लक्षात ठेवण्यासारख्या आणि परीक्षेत योग्य अशा स्वरूपात दिले आहे 👇

अर्थ (Meaning):

पुरवठ्याचा नियम वस्तूच्या किंमत आणि पुरवठा यांच्यातील संबंध दाखवतो.
वस्तूची किंमत वाढली की पुरवठा वाढतो, आणि किंमत कमी झाली की पुरवठा कमी होतो.

 (Definition):

अर्थशास्त्रज्ञ मार्शल (Marshall) यांच्या मते –

“इतर सर्व गोष्टी समान राहिल्यास, वस्तूची किंमत वाढल्यास तिचा पुरवठा वाढतो आणि किंमत घटल्यास पुरवठा घटतो.”

नियमाचे स्वरूप (Statement of the Law):

👉 वस्तूच्या किंमत आणि पुरवठा यांचा प्रत्यक्ष संबंध (Direct Relationship) असतो.
म्हणजेच,

• किंमत वाढल्यास पुरवठा वाढतो,

• किंमत कमी झाल्यास पुरवठा कमी होतो.

📊 उदाहरण (Example Table):

वस्तूची किंमत (₹)	पुरवठ्याचे प्रमाण (Units)
10	100
20	200
30	300
40	400

👉 या तक्त्यात दिसते की किंमत वाढताच पुरवठा वाढतो — हेच पुरवठ्याचा नियम दर्शवते.

📈 आकृती (Diagram):

➡️ वरील आकृतीत "S" हा पुरवठा वक्र (Supply Curve) उजवीकडे वरच्या दिशेने झुकलेला आहे,
म्हणजे किंमत वाढली की पुरवठा वाढतो.

अपवाद (Exceptions to the Law of Supply):

काही परिस्थितीत पुरवठ्याचा नियम लागू होत नाही. खालील अपवाद आहेत 👇

1. कृषी उत्पादन (Agricultural Goods):
   पाऊस, हवामान, आणि नैसर्गिक परिस्थितीवर अवलंबून असल्याने किंमत वाढली तरी पुरवठा लगेच वाढत नाही.

2. नाशवंत वस्तू (Perishable Goods):
   उदा. दूध, फळे, भाज्या — किंमत कमी असली तरी साठवणूक शक्य नसल्याने पुरवठा करावा लागतो.

3. मर्यादित उत्पादन क्षमता (Limited Production Capacity):
   कारखान्यांची उत्पादन क्षमता ठरलेली असल्याने किंमत वाढली तरी अतिरिक्त उत्पादन करणे शक्य नसते.

4. भावी किंमतीची अपेक्षा (Future Price Expectations):
   उत्पादकाला वाटले की पुढे किंमत वाढेल, तर तो सध्याचा पुरवठा कमी करून पुढे वाढवतो.

5. मोनोपॉली स्थिती (Monopoly Situation):
   बाजारात एकच उत्पादक असल्यास, तो पुरवठा आपल्या इच्छेनुसार करतो, किंमत वाढली तरीही.

6. कामगार संप किंवा युद्ध (Strikes / War):
   अशा परिस्थितीत उत्पादन कमी होऊन पुरवठा घटतो, जरी किंमत जास्त असली तरी.

निष्कर्ष (Conclusion):

पुरवठ्याचा नियम सामान्य परिस्थितीत लागू होतो.
तो किंमत आणि पुरवठा यांच्यातील थेट संबंध दाखवतो,
परंतु काही विशेष परिस्थितींमध्ये (वरील अपवादांमुळे) हा नियम लागू होत नाही.

मागणीचे विश्लेषण नोट्स साठी येथे क्लिक करा . 

मागणीचे विश्लेषण स्वाध्याय प्रश्नोत्तर मराठीत