12 वी अर्थशास्त्र धडा ५ – बाजाराचे प्रकार (Forms of Market) Notes in Marathi

 मित्रांनो, आज आपण “बाजाराचे प्रकार” हा अत्यंत महत्त्वाचा विषय शिकणार आहोत.

अर्थशास्त्रात “बाजार” म्हणजे केवळ खरेदी-विक्रीची जागा नसून खरेदीदार आणि विक्रेते यांच्यात वस्तू किंवा सेवांचा व्यवहार होणारे सर्व क्षेत्र होय.
आजच्या स्पर्धात्मक युगात बाजाराचे स्वरूप, रचना आणि प्रकार समजून घेणे व्यापाऱ्यांसाठी आणि विद्यार्थ्यांसाठीही फार आवश्यक आहे.
       आपण 12वी अर्थशास्त्राचा धडा ५ — “बाजाराचे प्रकार (Types of Market)” सविस्तर शिकणार आहोत. या लेखात पूर्ण स्पर्धा (Perfect Competition) आणि अपूर्ण स्पर्धा (Imperfect Competition) यांचे अर्थ, व्याख्या, वैशिष्ट्ये आणि उदाहरणे सोप्या भाषेत समजावून सांगितली आहेत. ही मराठी नोट्स महाराष्ट्र बोर्डाच्या विद्यार्थ्यांसाठी परीक्षेच्या दृष्टीने अतिशय उपयुक्त आहेत. Perfect & Imperfect Competition या दोन्ही संकल्पना तुम्हाला येथे सहज समजतील.

12वी अर्थशास्त्र धडा ५ बाजाराचे प्रकार | Perfect आणि Imperfect Competition मराठी नोट्स


या notes मधून तुम्हाला खालील मुद्दे समजतील 👇


1️⃣बाजार म्हणजे काय?
2️⃣ बाजाराचे वर्गीकरण — स्थळ, काळ आणि स्वरूपानुसार.
3️⃣ पूर्ण स्पर्धा – अर्थ, व्याख्या, वैशिष्ट्ये आणि उदाहरणे.
4️⃣ अपूर्ण स्पर्धा – अर्थ, व्याख्या, वैशिष्ट्ये आणि उदाहरणे.
5️⃣ एकाधिकार, अल्पाधिकार, एकाधिकार स्पर्धा आणि द्विधिकार या प्रकारांचे संक्षिप्त स्पष्टीकरण.
6️⃣ परीक्षेसाठी महत्त्वाचे प्रश्न आणि संकल्पना.


Note : आपणांस जर १२  वी अर्थशास्त्र Chapter wise Notes/ Swadhyay प्रश्नोत्तर हवे असतील तर खालील लिंक वर क्लिक करा . 

बाजाराची संकल्पना (Meaning of Market)

“खरेदीदार आणि विक्रेते यांच्यात वस्तू वा सेवांच्या देवाणघेवाणीचा व्यवहार जिथे होतो ते ठिकाण म्हणजे बाजार.”

🔹 बाजार फक्त एखाद्या ठिकाणाला म्हणत नाही, तर तो एक संस्था (Institution) आहे जिथे खरेदी-विक्रीची प्रक्रिया होते.
🔹 आजच्या काळात ऑनलाइन मार्केट, ई-कॉमर्स, स्टॉक मार्केट हे सगळेही बाजाराचे आधुनिक प्रकार आहेत.


 बाजाराचे प्रकार (Types of Market)

वस्तूंच्या स्वरूपानुसार बाजार

  1. वस्तूंचा बाजार (Commodity Market)

    • येथे भौतिक वस्तूंचा व्यापार होतो.

    • उदा. धान्य बाजार, कपड्यांचा बाजार.

  2. सेवा बाजार (Service Market)

    • येथे सेवांचा व्यवहार होतो.

    • उदा. शिक्षण, बँकिंग, विमा, वैद्यकीय सेवा.

बाजाराचे वर्गीकरण :

व्यवहाराच्या क्षेत्रानुसार (स्थळ )  बाजार

  1. स्थानिक बाजार (Local Market)

    • विशिष्ट शहर वा गावापुरता मर्यादित.

    • उदा. शेतमालाचा बाजार.

  2. राष्ट्रीय बाजार (National Market)

    • देशाच्या सर्व भागांतील व्यापार.

    • उदा. टाटा, गोदरेज यांच्या वस्तू.

  3. आंतरराष्ट्रीय बाजार (International Market)

    • देशाबाहेरील व्यापार.

    • उदा. निर्यात–आयात बाजार, तेल बाजार.

 स्पर्धेच्या आधारावर बाजार

  1. पूर्ण स्पर्धा (Perfect Competition) : 

    अर्थ (Meaning)

    पूर्ण स्पर्धा म्हणजे असा बाजार ज्यामध्ये
    खूप मोठ्या संख्येने विक्रेते आणि खरेदीदार असतात,
    आणि एखाद्या विक्रेत्याच्या किंवा खरेदीदाराच्या क्रियेमुळे
    बाजारातील वस्तूच्या किंमतीवर काहीही परिणाम होत नाही.

    👉 म्हणजेच, प्रत्येक विक्रेता आणि खरेदीदार हा “किंमत स्वीकारणारा (Price taker)” असतो.

    व्याख्या (Definition)

    “ज्या बाजारात खरेदीदार व विक्रेते यांच्या संख्येत इतकी स्पर्धा असते की
    कोणताही व्यक्ती वस्तूची किंमत ठरवू शकत नाही,
    त्याला पूर्ण स्पर्धेचा बाजार म्हणतात.”
    — अर्थशास्त्रज्ञ मार्शल (Marshall)

    वैशिष्ट्ये (Characteristics / Features) 

    क्र. वैशिष्ट्य स्पष्टीकरण
    1️⃣


    		 खूप मोठ्या संख्येचे खरेदीदार व
     विक्रेते

    		 बाजारात असंख्य खरेदीदार व विक्रेते असतात, त्यामुळे कुणीही किंमतीवर प्रभाव टाकू शकत नाही.
    2️⃣


    		 समान (एकसारखी) वस्तू


    		 सर्व विक्रेते एकसारखी दर्जेदार वस्तू विकतात, त्यामुळे ग्राहकाला फरक वाटत नाही.
    3️⃣


    		 किंमत ठरविण्याची स्वातंत्र्य नसणे


    		 एकाही विक्रेत्याला किंमत ठरविण्याचा अधिकार नसतो. किंमत बाजारात मागणी व पुरवठ्याने ठरते.
    4️⃣


    		 मुक्त प्रवेश आणि निर्गमन (Free Entry & Exit)

    		 कोणत्याही विक्रेत्याला बाजारात येण्यास किंवा जाण्यास कोणतीही अडचण नसते.
    5️⃣


    		 परिपूर्ण माहिती (Perfect Knowledge)

    		 सर्व खरेदीदार आणि विक्रेते यांना किंमत, वस्तू, बाजार याची संपूर्ण माहिती असते.
    6️⃣


    		 परिवहन खर्च नसणे (No Transportation Cost)

    		 सर्व वस्तू समान किमतीत उपलब्ध असल्याने वाहतूक खर्च गृहित धरला जात नाही.
    7️⃣ उत्पन्न सामान्य नफा (Normal Profit) पूर्ण स्पर्धेत दीर्घ काळात विक्रेते फक्त सामान्य नफा कमावतात, अधिक नफा टिकत नाही.

                                                                               

  2. अपूर्ण स्पर्धा (Imperfect Competition) :

अर्थ (Meaning)

अपूर्ण स्पर्धा म्हणजे असा बाजार,
ज्यामध्ये पूर्ण स्पर्धेची सर्व वैशिष्ट्ये आढळत नाहीत.
या बाजारात काही विक्रेते किंमत ठरवू शकतात,
आणि वस्तूंच्या किंमतींमध्ये व गुणवत्तेत फरक असतो.

👉 म्हणजेच, येथे विक्रेता “किंमत स्वीकारणारा” नसून किंमत ठरवणारा (Price Maker) असतो.

व्याख्या (Definition)

“ज्या बाजारात विक्रेत्यांची संख्या कमी असून वस्तूंमध्ये फरक असतो
आणि विक्रेत्याला किंमत ठरविण्याचे काही प्रमाणात स्वातंत्र्य असते,
त्याला अपूर्ण स्पर्धेचा बाजार म्हणतात.”

क्र. वैशिष्ट्य स्पष्टीकरण
1️⃣


 विक्रेत्यांची संख्या कमी असणे


 अपूर्ण स्पर्धेत विक्रेत्यांची संख्या कमी असते, त्यामुळे त्यांना किंमत ठरविण्याचे अधिकार मिळतात.
2️⃣


 वस्तूंचा फरक (Product Differentiation)

 प्रत्येक विक्रेता आपल्या वस्तूला वेगळी ओळख देतो — जसे दर्जा, डिझाईन, पॅकिंग इ.
3️⃣


 किंमत ठरविण्याचे स्वातंत्र्य (Price Policy)

 विक्रेत्याला थोडंफार किंमत बदलण्याचं स्वातंत्र्य असतं.
4️⃣


 अपूर्ण माहिती (Imperfect Knowledge)

 सर्व ग्राहक आणि विक्रेत्यांना बाजाराबद्दल पूर्ण माहिती नसते.
5️⃣


 जाहिरातीचे महत्त्व (Importance of Advertisement)

 विक्रेते आपल्या वस्तू विकण्यासाठी जाहिरात, ऑफर, सवलत यांचा वापर करतात.
6️⃣


 नवीन विक्रेत्यांना मर्यादित प्रवेश (Restricted Entry)

 या बाजारात नवीन विक्रेत्यांना येणे कठीण असते कारण स्पर्धा कमी असते.
7️⃣ किंमतींमध्ये फरक (Price Variation) प्रत्येक विक्रेता आपल्या वस्तूला वेगळी किंमत ठेवू शकतो.

 

प्रकार अर्थ
१. एकाधिकार (Monopoly)

 एकच विक्रेता आणि अनेक खरेदीदार असलेला बाजार.
२. एकाधिकार स्पर्धा (Monopolistic Competition) अनेक विक्रेते पण वेगळ्या दर्जाच्या वस्तू विकणारे.
३. अल्पाधिकार (Oligopoly)

 काही मोजके विक्रेते असलेला बाजार (उदा. मोटार उद्योग).
४. द्विधिकार (Duopoly) दोन प्रमुख विक्रेते असलेला बाजार.  


परीक्षेसाठी महत्त्वाचे प्रश्न 🎯

  1. अपूर्ण स्पर्धा म्हणजे काय? (२ गुण)

  2. अपूर्ण स्पर्धेची वैशिष्ट्ये लिहा. (४ गुण)

  3. अपूर्ण स्पर्धा आणि पूर्ण स्पर्धा यांमधील फरक लिहा. (६ गुण)

 वेळेनुसार बाजार

  1. तात्काळ बाजार (Very Short Period Market)

    • त्वरित व्यवहार होतो, किंमत मागणीवर अवलंबून.

    • उदा. फळ-भाज्यांचा बाजार.

  2. लघुकालीन बाजार (Short Period Market)

    • काही काळासाठी व्यवहार चालतो.

  3. दीर्घकालीन बाजार (Long Period Market)

    • दीर्घ काळासाठी स्थिर मागणी व पुरवठा असतो.

    • उदा. औद्योगिक बाजार.

महत्त्वाचे प्रश्न (Exam Focused Q&A)

प्र.1) स्पर्धा म्हणजे काय?
उ: विक्रेत्यांमध्ये वस्तू विक्रीसाठी असलेली चढाओढ म्हणजे स्पर्धा.

प्र.2) स्पर्धेचे प्रकार कोणते?
उ: परिपूर्ण स्पर्धा आणि अपूर्ण स्पर्धा.

प्र.3) परिपूर्ण स्पर्धेची तीन वैशिष्ट्ये लिहा.
उ:

  1. विक्रेते व खरेदीदारांची संख्या जास्त असते.

  2. वस्तू एकसमान असतात.

  3. किंमत सर्वत्र समान असते.

प्र.4) अपूर्ण स्पर्धेचे प्रकार लिहा.
उ: एकाधिकार, एकाधिकार स्पर्धा, अल्पाधिकार, एकखरेदीदारी बाजार.

प्र.5) एकाधिकार स्पर्धेची दोन उदाहरणे लिहा.
उ: साबण बाजार, टूथपेस्ट बाजार.


१२ वी अर्थशास्त्र Chapter  २ उपयोगिता विश्लेषण Notes in Marathi साठी क्लिक करा . 

टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.