१२ वी अर्थशास्त्र – chapter ३ (अ ) : मागणीचे विश्लेषण

 मित्रांनो, मागच्या ब्लॉग मध्ये आपण १२ अर्थशास्त्र chapter २  उपयोगिता विश्लेषण पहिले , आज आपण मागणीचे विश्लेषण (12th Economics Demand Analysis) पाहणार आहोत . मागणी ही अर्थशास्त्रातील अतिशय महत्वाची संकल्पना आहे. ग्राहक कोणत्या किंमतीला, किती प्रमाणात व कधी वस्तू खरेदी करतो, यावरच बाजारातील किंमती ठरतात. म्हणूनच या प्रकरणात आपण मागणीचे अर्थ, वैशिष्ट्ये, प्रकार आणि पुढील अभ्यास करणार आहोत.

१२ वी अर्थशास्त्र – अध्याय ३ : मागणीचे विश्लेषण 

 मागणीचा नियम (Law of Demand)

मांडणी (Statement):
इतर घटक स्थिर धरले असता (ceteris paribus), एखाद्या वस्तूची किंमत कमी झाली तर तिची मागणी वाढते आणि किंमत वाढली तर मागणी घटते.

सोप्या भाषेत:

• किंमत कमी → मागणी जास्त

• किंमत जास्त → मागणी कमी

उदाहरण:

साखरेची किंमत ₹60 प्रति किलो असताना मागणी 4 किलो आहे.
किंमत ₹40 झाली तर मागणी 8 किलोपर्यंत जाते.

आरेख (Demand Curve):

मागणी पत्रकाचे स्पष्टीकरण :

वरील वैयक्तिक मागणी पत्रकात क्ष वस्तू म्हणजेच साखरेची विविध किमतींना केलेली खरेदी दर्शवली आहे . यावरून असे लक्षात येते कि अधिक किमतींना कमी मागणी केली जाते आणि जस जशी किंमत कमी होते तशी मागणी वाढते . यावरून किंमत आणि मागणी यांचा संबंध व्यस्त आहे हे समजते . 

मागणीचा नियम आरेखासह (Diagram Explanation) :

मागणीचा नियम आरेखाचे  स्पष्टीकरण  (Diagram Explanation) :

• X-अक्षावर मागणीचे प्रमाण (Quantity demanded)

• Y-अक्षावर किंमत (Price)

• वरील आरेखात असे दिसून येते कि वस्तूची किंमत जस जशी कमी होते तस तशी वस्तूची मागणी वाढत जाते त्यामुळे मम मागणी वक्र हा डावीकडून उजवीकडे  वरून खाली येतो . 

मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येण्याची कारणे :

मागणी वक्र किंमत व मागणी यांचा संबंध दर्शवतो. किंमत व मागणीमध्ये उलटा संबंध (Inverse Relationship) असल्यामुळे मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे उतरणारा (downward sloping) दिसतो.

कारणे :

1. प्रतिस्थानी प्रभाव (Substitution Effect):
   एखाद्या वस्तूची किंमत कमी झाली तर ती वस्तू इतर वस्तूंच्या तुलनेत स्वस्त वाटते. त्यामुळे ग्राहक जास्त प्रमाणात ती वस्तू खरेदी करतात.

2. उत्पन्न प्रभाव (Income Effect):
   वस्तूची किंमत कमी झाल्यामुळे ग्राहकाकडे उरलेले उत्पन्न (real income) वाढल्यासारखे वाटते. त्यामुळे मागणी वाढते.

3. सीमांत उपयुक्ततेचा नियम (Law of Diminishing Marginal Utility):
   ग्राहकाला प्रत्येक अतिरिक्त युनिटमधून कमी समाधान (utility) मिळते. हे भरून काढण्यासाठी तो केवळ किंमत कमी असेल तरच अधिक युनिट खरेदी करतो.

4. नवीन ग्राहक आकर्षित होणे (New Buyers):
   किंमत कमी झाल्यास कमी उत्पन्न असलेले नवीन ग्राहकसुद्धा बाजारात येतात. यामुळे मागणी वाढते.

वरील कारणांमुळे मागणी वक्र हा डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येतो.

 मागणीचे प्रकार

मागणीचे प्रकार” हा प्रश्न वारंवार ४–६ मार्क्ससाठी विचारला जातो.
याचं उत्तर सोप्या मराठीत खालीलप्रमाणे देता येईल:

ग्राहकांची गरज, उत्पन्न, आवडीनिवड आणि वस्तूची किंमत यावरून मागणीचे खालील प्रकार दिसून येतात :

1. किंमत आधारित मागणी (Price Demand):

   एखाद्या वस्तूची किंमत कमी-जास्त झाल्यास त्या वस्तूच्या खरेदी केलेल्या प्रमाणात होणारा बदल म्हणजे किंमत आधारित मागणी.

2. उत्पन्न आधारित मागणी (Income Demand):

   ग्राहकाच्या उत्पन्नात वाढ किंवा घट झाल्यास वस्तूंच्या मागणीत होणारा बदल म्हणजे उत्पन्न आधारित मागणी.

3. क्रॉस मागणी (Cross Demand):

   एका वस्तूच्या किमतीतील बदलामुळे दुसऱ्या संबंधित वस्तूच्या मागणीत होणारा बदल म्हणजे क्रॉस मागणी.

   • उदा.: चहाच्या किमती वाढल्यास साखरेची मागणी कमी होणे.

4. प्रत्यक्ष मागणी (Direct Demand):

   जेव्हा एखादी वस्तू थेट उपभोगासाठी मागितली जाते तेव्हा त्याला प्रत्यक्ष मागणी म्हणतात.

   • उदा.: अन्न, कपडे, निवारा.

5. अप्रत्यक्ष मागणी (Indirect Demand / Derived Demand):

   काही वस्तू इतर वस्तू तयार करण्यासाठी वापरल्या जातात. त्या वस्तूंची मागणी ही अंतिम उत्पादनावर अवलंबून असते.

   • उदा.: कापसाची मागणी वस्त्रनिर्मितीसाठी.

6. संयुक्त मागणी (Joint Demand):

   जेव्हा दोन किंवा अधिक वस्तू एकत्र उपभोगल्या जातात तेव्हा त्याला संयुक्त मागणी म्हणतात.

   • उदा.: कार आणि पेट्रोल, पेन आणि शाई.

म्हणून मागणीचे प्रमुख प्रकार म्हणजे —
किंमत मागणी, उत्पन्न मागणी, क्रॉस मागणी, प्रत्यक्ष मागणी, अप्रत्यक्ष मागणी व संयुक्त मागणी.

 मागणीच्या नियमाची वैशिष्ट्ये

1. किंमत व मागणी यांचा उलटा संबंध असतो.

2. मागणी वक्र (Demand Curve) नेहमी खाली उतरणारा असतो.

3. हा नियम फक्त सामान्य वस्तूंना लागू होतो.

4. ग्राहकाचा स्वार्थ व आर्थिक निर्णय या नियमाच्या पायावर असतात.

मागणीच्या नियमाला अपवाद (Exceptions to Law of Demand)

मागणीचा नियम सर्व वेळा खरा ठरत नाही. काही अपवाद आहेत.

१. गिफेन वस्तू (Giffen Goods)

• खूप स्वस्त पण गरजेच्या वस्तू.

• किंमत वाढली तरी लोक त्या विकत घेतात कारण पर्याय नसतो.

• उदा.: गरीब लोकांसाठी भाकरी.

२. दिखाऊ खर्च (Conspicuous Consumption)

• लोक प्रतिष्ठेसाठी महाग वस्तू घेतात.

• उदा.: हिरे, सोन्याचे दागिने, ब्रँडेड कपडे.

३. दुर्मिळ वस्तू (Rare Commodities)

• जुनी, मौल्यवान व दुर्मिळ वस्तूंची किंमत वाढली तरी मागणी कमी होत नाही.

• उदा.: जुनी चित्रे, प्राचीन वस्तू.

४. भविष्यातील किंमतीची अपेक्षा (Future Price Expectation)

• जर लोकांना वाटलं की किंमत अजून वाढणार आहे तर ते आजच जास्त खरेदी करतात.

• उदा.: पेट्रोल, डिझेल.

५. फॅशन व आवडीनिवड (Fashion & Taste)

• लोकांना ज्या वस्तू आवडतात, त्या महाग असल्या तरी ते खरेदी करतात.

• उदा.: स्मार्टफोन, ब्रँडेड शूज.

मागणीचा नियम लागू होण्याची कारणे

1. पर्याय प्रभाव (Substitution Effect):
   किंमत कमी झाली तर ती वस्तू पर्यायापेक्षा स्वस्त होते, त्यामुळे मागणी वाढते.

2. उत्पन्न प्रभाव (Income Effect):
   किंमत कमी झाल्याने लोकांच्या उत्पन्नाची क्रयशक्ती वाढते, त्यामुळे खरेदी वाढते.

3. अधिक ग्राहक (New Buyers):
   किंमत कमी झाल्यावर नवीन लोकही वस्तू विकत घेऊ लागतात.

मागणीतील विचलन :

हा अतिशय महत्त्वाचा मुद्दा आहे 
“मागणीतील विचलन (Extension & Contraction of Demand)” हा नेहमी विचारला जाणारा प्रश्न आहे.

मागणीतील विचलन म्हणजे वस्तूच्या स्वतःच्या किमतीत बदल झाल्यामुळे मागणीच्या प्रमाणात होणारा बदल. इथे किंमत हा एकमेव घटक बदलतो.

प्रकार :

१ .मागणीचा विस्तार (Extension of Demand):

• जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते, तेव्हा ग्राहक अधिक प्रमाणात वस्तू खरेदी करतात.

• त्यामुळे मागणी वाढते.

• याला मागणीचा विस्तार म्हणतात.

•  उदा.: साखरेची किंमत कमी झाली तर लोक जास्त साखर खरेदी करतात.

आकृतीच्या स्वरूपात (सोप्या भाषेत):

• X-axis: मागणीचे प्रमाण (Quantity).

• Y-axis: किंमत (Price).

• स बिंदूकडून स १  बिंदूकडे त्याच मागणी वक्रावर खालच्या दिशेने होणारे हे विचलन हे मागणीतील विस्तार दर्शवते . 

• किंमत कमी झाली तर मागणी वक्रावर खाली उजवीकडे हालचाल (Expansion).

२ .मागणीचा आकुंचन (Contraction of Demand):

1. • जेव्हा वस्तूची किंमत वाढते, तेव्हा ग्राहक कमी प्रमाणात वस्तू खरेदी करतात.

   • त्यामुळे मागणी कमी होते.

   • याला मागणीचा आकुंचन म्हणतात.

   • उदा.: पेट्रोलची किंमत वाढली तर ग्राहक कमी प्रमाणात पेट्रोल वापरतात.

आकृतीच्या स्वरूपात (सोप्या भाषेत):

• X-axis: मागणीचे प्रमाण (Quantity).

• Y-axis: किंमत (Price).

• स बिंदूकडून स १  बिंदूकडे त्याच मागणी वक्रावर वरच्या  दिशेने होणारे हे विचलन हे मागणीतील आकुंचन  दर्शवते . 

• किंमत वाढली तर मागणी वक्रावर वर डावीकडे हालचाल (Contraction)

 वस्तूच्या किमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणी वाढणे किंवा घटणे म्हणजे मागणीतील   विचलन.

• किंमत कमी → मागणी वाढ → विस्तार

• किंमत जास्त → मागणी घट → आकुंचन

हे उत्तर ४ मार्क्ससाठी थोडक्यात देता येईल.

मागणीतील बदल :

मागणीतील बदल म्हणजे वस्तूच्या स्वतःच्या किमतीत बदल न होता, इतर घटकांमुळे मागणीत होणारा बदल.
याला Shift in Demand Curve असे म्हणतात.

प्रकार :

1. मागणीतील वाढ (Increase in Demand):

   • जेव्हा वस्तूची किंमत स्थिर राहते, तरीसुद्धा इतर कारणांमुळे मागणी वाढते.

   •  कारणे :

     • ग्राहकांचे उत्पन्न वाढणे

     • ग्राहकांची आवड-निवड बदलणे

     • पर्यायी वस्तू महाग होणे

     • पूरक वस्तू स्वस्त होणे

   • यामुळे मागणी वक्र (Demand Curve) उजवीकडे सरकतो (Rightward Shift).

   • उदा.: एखाद्या ब्रँडचे कपडे जास्त फॅशनमध्ये आल्यामुळे त्यांची मागणी वाढते, जरी किंमत पूर्वीसारखीच असली तरी.

2. मागणीतील घट (Decrease in Demand):

• जेव्हा वस्तूची किंमत स्थिर राहते, तरीसुद्धा इतर कारणांमुळे मागणी कमी होते.

• कारणे :

  • ग्राहकांचे उत्पन्न घटणे

  • वस्तूची आवड कमी होणे

  • पर्यायी वस्तू स्वस्त होणे

  • पूरक वस्तू महाग होणे

• यामुळे मागणी वक्र डावीकडे सरकतो (Leftward Shift).

• उदा.: एखाद्या ब्रँडचे मोबाईल लोकांना न आवडल्यामुळे मागणी कमी होणे, जरी किंमत पूर्वीसारखीच असली तरी.

NCERT इकॉनॉमिक्स Books  PDF 

मागणीच्या नियमाचे महत्व :

• ग्राहकाचे वर्तन समजते.

• किंमत ठरविण्यास मदत होते.

• उत्पादन नियोजन करता येते.

• व्यवसायिकांना बाजारातील मागणीचा अंदाज येतो.

मागणीचे निर्धारक (Determinants of Demand)

1. वस्तूची किंमत

2. ग्राहकाचे उत्पन्न

3. पर्यायी वस्तूंच्या किंमती

4. पूरक वस्तूंच्या किंमती

5. ग्राहकाची आवडीनिवड

6. लोकसंख्या

7. हंगामी परिस्थिती

8. जाहिरात

परीक्षाभिमुख महत्वाचे प्रश्न 

लघुउत्तर प्रश्न (३ गुण)

1. मागणीच्या नियमाची व्याख्या लिहा.

2. मागणी वक्र कसा असतो?

3. गिफेन वस्तू म्हणजे काय?

दीर्घउत्तर प्रश्न (५–६ गुण)

1. मागणीचा नियम स्पष्ट करा व आरेख दाखवा.

2. मागणीच्या नियमाला अपवाद कोणते? उदाहरणांसह स्पष्ट करा.

3. मागणीचा नियम का लागू होतो? कारणे द्या.

 १२ अर्थशास्त्र chapter २  उपयोगिता विश्लेषण स्वाध्याय प्रश्नोत्तर 

आपणास  मागणीचे विश्लेषण  notes मध्ये काही शंका असल्यास comment करा आणि पुढील ब्लॉग मध्ये आपण मागणीचे विश्लेषण स्वाध्याय प्रश्नोत्तर पाहुयात .