११ वी अर्थशास्त्र – प्रकरण ४: महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था | स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे मराठीत (Maharashtra Board)

मित्रांनो, या धड्यामध्ये आपण महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेची संरचना, वैशिष्ट्ये आणि विविध क्षेत्रांचे योगदान समजून घेणार आहोत. महाराष्ट्र हा भारतातील सर्वात प्रगत आणि समृद्ध राज्यांपैकी एक असून कृषी, उद्योग आणि सेवा क्षेत्र या तिन्हींचा संतुलित विकास येथे पाहायला मिळतो. राज्याच्या आर्थिक प्रगतीमध्ये मुंबई, पुणे, नाशिक, नागपूर यांसारख्या महानगरांचे महत्त्वाचे स्थान आहे. या धड्यातील माहितीवर आधारित स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे, MCQ, व्याख्या आणि दीर्घ उत्तरे यांद्वारे विद्यार्थ्यांना परीक्षेची पक्की तयारी करता येईल. ब्लॉगच्या शेवटी आपणांस ११ वी अर्थशास्त्र स्वाध्याय PDF file मिळेल . 

११ वी अर्थशास्त्र – प्रकरण ४: महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था

स्वाध्याय

प्रश्न १. खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्पष्ट                    करा.

१. यंत्रमानव तंत्रातील संशोधनासाठी जपानने भारतात एक हजार कोटी रुपयांची गुंतवणूक केली आहे.  

उत्तर: 

संकल्पना: परकीय गुंतवणूक (Foreign Investment)

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण:

जेव्हा एखादा परदेशी देश किंवा परदेशातील कंपनी भारतामध्ये उद्योग, संशोधन, सेवा किंवा उत्पादन यांसाठी भांडवल गुंतवते, त्याला परकीय गुंतवणूक म्हणतात.
या गुंतवणुकीमुळे नवीन तंत्रज्ञान, कौशल्य, रोजगार व आर्थिक विकासाला मदत होते.

२. प्राजक्ता व तिचे कुटुंब दिवाळीच्या सुट्टीत आठ दिवस समुद्रकिनारी फिरण्यासाठी गेले.

 उत्तर: 

संकल्पना: पर्यटन सेवा (Tourism Services)

 संकल्पनेचे स्पष्टीकरण:

लोक जेव्हा मनोरंजन, विश्रांती, भटकंती किंवा अनुभव घेण्यासाठी विविध ठिकाणी प्रवास करतात, त्याला पर्यटन म्हणतात.
पर्यटनामध्ये हॉटेल, वाहतूक, अन्न, मार्गदर्शक सेवा, मनोरंजन अशा अनेक सेवांचा समावेश असतो. हे सेवा क्षेत्राचा महत्त्वाचा भाग असून अर्थव्यवस्थेला मोठे योगदान देते.

३. लातूरचा प्रवीण मुंबई येथे चित्रपट सृष्टीत तंत्रज्ञ म्हणून काम करतो. 

 उत्तर: 

संकल्पना: सेवा क्षेत्र (Service Sector)

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण :

ज्या क्षेत्रात प्रत्यक्ष वस्तूचे उत्पादन न होता सेवा उपलब्ध करून दिल्या जातात, त्या क्षेत्राला सेवा क्षेत्र म्हणतात. यामध्ये चित्रपटसृष्टी, दूरदर्शन, माहिती तंत्रज्ञान, बँकिंग, शिक्षण, आरोग्य, पर्यटन, वाहतूक यांसारख्या सेवांचा समावेश होतो.
प्रवीण हा चित्रपटसृष्टीत तंत्रज्ञ सेवा पुरवतो, म्हणून हे सेवा क्षेत्राचे उदाहरण आहे.

४. चंद्रपूरची राणीगोंद ही मुंबई -गोवा जहाजावर (क्रुझशीप) जहाजसुंदरी म्हणून काम करते. 

 उत्तर: 

संकल्पना: सेवा क्षेत्र (Service Sector)

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण:

ज्या क्षेत्रात प्रत्यक्ष वस्तूंचे उत्पादन न होता माणसांना विविध प्रकारच्या सेवा दिल्या जातात, त्या क्षेत्राला सेवा क्षेत्र म्हटले जाते.क्रूझशिपवर काम करणाऱ्या व्यक्ती प्रवास, अतिथी-सत्कार, मनोरंजन, मार्गदर्शन अशा सेवा पुरवतात. त्यामुळे राणीगोंद हिचे काम हे सेवा क्षेत्रातील रोजगार या संकल्पनेत मोडते.

प्रश्न २. फरक स्पष्ट करा . 

१. आर्थिक पायाभूत सुविधा आणि सामाजिक पायाभूत सुविधा 

क्र.	आर्थिक पायाभूत सुविधा	सामाजिक पायाभूत सुविधा
१	अर्थव्यवस्थेच्या उत्पादन, वितरण आणि व्यापाराला थेट मदत करणाऱ्या सुविधांना आर्थिक पायाभूत सुविधा म्हणतात.	समाजातील लोकांचे जीवनमान, शिक्षण, आरोग्य आणि कल्याण वाढवणाऱ्या सुविधांना सामाजिक पायाभूत सुविधा म्हणतात.
२	या सुविधांमुळे उद्योग, व्यापार, कृषी व सेवा क्षेत्राचा विकास वेगाने होतो.	या सुविधांमुळे मानवी संसाधनांचा विकास होतो आणि सामाजिक प्रगती घडते.
३	उदा. रस्ते, रेल्वे, बंदरे, विमानतळ, विजपुरवठा, दळणवळण, सिंचन व्यवस्था.	उदा. शाळा, महाविद्यालये, रुग्णालये, पिण्याचे पाणी, स्वच्छता व्यवस्था, गृहनिर्माण.
४	यांना उत्पादक पायाभूत सुविधा असेही म्हणतात.	यांना कल्याणकारी पायाभूत सुविधा म्हणतात.
५	आर्थिक वाढीस थेट योगदान देतात.	सामाजिक विकासास अप्रत्यक्षपणे आर्थिक वाढीस मदत करतात.

२ .शेती क्षेत्र आणि सेवा क्षेत्र 

क्र.	शेती क्षेत्र (Primary Sector)	सेवा क्षेत्र (Tertiary Sector)
१	नैसर्गिक साधनसंपत्तीवर आधारित उत्पादन करणाऱ्या क्षेत्राला शेती क्षेत्र म्हणतात.	वस्तूंचे उत्पादन न करता विविध सेवा उपलब्ध करून देणाऱ्या क्षेत्राला सेवा क्षेत्र म्हणतात.
२	या क्षेत्रात मुख्यतः अन्नधान्य, फळे, भाजीपाला, कापूस, ऊस इत्यादींचे उत्पादन होते.	या क्षेत्रात बँकिंग, विमा, आरोग्य, शिक्षण, वाहतूक, पर्यटन, दळणवळण इ. सेवा दिल्या जातात.
३	हे क्षेत्र अर्थव्यवस्थेचे मूलभूत क्षेत्र आहे कारण लोकांच्या अन्नाच्या गरजा पूर्ण करतो.	हे क्षेत्र इतर सर्व क्षेत्रांना सहाय्यक सेवा पुरवून आर्थिक विकासाला वेग देते.
४	हवेचा, पाणी, जमीन, वातावरण अशा नैसर्गिक घटकांचा मोठ्या प्रमाणात प्रभाव असतो.	या क्षेत्राचा नैसर्गिक साधनसंपत्तीशी थेट संबंध नसतो; मानवी श्रम व कौशल्यावर अधिक अवलंबून असतो.
५	उदा. शेती, मत्स्य व्यवसाय, पशुपालन, वनीकरण.	उदा. हॉटेल व्यवसाय, आयटी सेवा, बँका, रुग्णालये, वाहतूक, पर्यटन.

३ . पर्यटन आणि आतिथ्य सेवा 

क्र.	पर्यटन (Tourism)	आतिथ्य सेवा (Hospitality Services)
१	लोकांनी मनोरंजन, विश्रांती, दर्शन किंवा अनुभवासाठी एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी प्रवास करणे म्हणजे पर्यटन.	पर्यटकांना किंवा पाहुण्यांना राहणे, जेवण, स्वागत व सेवा देणे म्हणजे आतिथ्य सेवा.
२	पर्यटनाचा मुख्य उद्देश भटकंती, विश्रांती, निसर्गदर्शन व ठिकाणांची ओळख करणे हा असतो.	आतिथ्य सेवांचा उद्देश पर्यटकांना आरामदायी सुविधा व चांगला अनुभव उपलब्ध करणे हा असतो.
३	पर्यटनामध्ये प्रवास, दर्शन, वाहतूक, पर्यटनस्थळे अशा घटकांचा समावेश होतो.	आतिथ्य सेवेमध्ये हॉटेल, लॉज, रिसॉर्ट, भोजन व्यवस्था, रूम सेवा इत्यादींचा समावेश होतो.
४	पर्यटनामुळे विविध क्षेत्रांत रोजगारनिर्मिती व आर्थिक उत्पन्न वाढते.	आतिथ्य सेवेच्या माध्यमातून पर्यटकांचा मुक्काम सुखकर होतो आणि पर्यटन व्यवसायाला आधार मिळतो.
५	उदा. समुद्रकिनारी फिरणे, ऐतिहासिक स्थळांना भेट देणे, साहस पर्यटन.	उदा. हॉटेल सेवा, रेस्टॉरंट सेवा, रिसॉर्ट मॅनेजमेंट, केटरिंग सेवा.

४ .शिक्षण आणि आरोग्य सेवा 

क्र.	शिक्षण सेवा (Education Services)	आरोग्य सेवा (Health Services)
१	व्यक्तीचे ज्ञान, कौशल्य, मूल्ये आणि बौद्धिक क्षमता वाढवण्याच्या प्रक्रियेला शिक्षण सेवा म्हणतात.	लोकांच्या आरोग्याचे संरक्षण, उपचार आणि सुधारणा करण्यासाठी दिल्या जाणाऱ्या सेवांना आरोग्य सेवा म्हणतात.
२	शिक्षण सेवांमुळे व्यक्ती सक्षम, कुशल आणि उत्पादनक्षम बनतो.	आरोग्य सेवांमुळे व्यक्ती निरोगी राहतो आणि श्रमक्षमतेत वाढ होते.
३	या सेवांमध्ये शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे, प्रशिक्षण संस्था यांचा समावेश होतो.	या सेवांमध्ये रुग्णालये, दवाखाने, औषधालये, क्लिनिक, आपत्कालीन सेवा यांचा समावेश होतो.
४	शिक्षण हे मानवी संसाधन विकासातील महत्त्वाचे पाऊल आहे.	आरोग्य सेवा व्यक्तीची शारीरिक आणि मानसिक क्षमता मजबूत करतात.
५	उदा. प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च शिक्षण, व्यावसायिक प्रशिक्षण.	उदा. उपचार सेवा, लसीकरण, आरोग्य तपासणी, शस्त्रक्रिया, मातृ-शिशु सेवा.

प्रश्न ३ . खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा . 

१ .महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीची भूमिका स्पष्ट करा . 

उत्तर : 

महाराष्ट्र राज्यामध्ये सहकारी चळवळीने ग्रामीण विकास, कृषी विकास, उद्योगधंदे आणि समाजकल्याण यांना मोठे योगदान दिले आहे. तिची भूमिका पुढीलप्रमाणे आहे:

१) शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत

सहकारी क्रेडिट सोसायट्या, जिल्हा मध्यवर्ती बँका आणि राज्य सहकारी बँका यांच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना कमी व्याजदरात कर्ज मिळते. त्यामुळे शेती सुधारते.

२) शेतमालाला योग्य भाव

सहकारी संस्था शेतकऱ्यांचा माल थेट बाजारात विकण्यासाठी मदत करतात. त्यामुळे मधले दलाल कमी होतात आणि शेतकऱ्यांना योग्य दर मिळतो.

३) साखर उद्योगाचा विकास

महाराष्ट्रातील साखर उद्योगाचा पाया सहकारावर आधारित आहे. सहकारी साखर कारखान्यांनी ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात रोजगार आणि आर्थिक प्रगती घडवली.

४) दुधाच्या सहकारी संस्था

“वारणा”, “गोकुळ”, “मिल्क फेड” या सारख्या सहकारी संस्थांनी दुग्धव्यवसायाचा विकास केला, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना नियमित उत्पन्न मिळते.

५) ग्रामीण उद्योगांना चालना

सहकारी सूतगिरण्या, गिरण्या, विणकरी संस्था, सहकारी बाजार विकास यांनी ग्रामीण उद्योगांना आधार दिला.

६) ग्राहक संरक्षण

सहकारी ग्राहक संस्था स्वस्त दरात गुणवत्तापूर्ण वस्तू उपलब्ध करून देतात. त्यामुळे ग्राहकांचे संरक्षण होते.

७) सामाजिक एकजूट आणि लोकशाही सहभाग

सहकार चळवळीमुळे लोकांमध्ये स्वयंसेवा, परस्पर सहकार्य, लोकशाही निर्णयप्रक्रिया यांची जाणीव वाढली.

८) ग्रामीण विकासात योगदान

सहकार संस्थांमुळे शिक्षण, आरोग्य, पाणीपुरवठा, महिलांची बचत गट, युवकांची रोजगार निर्मिती या क्षेत्रांतही प्रगती झाली.

२ . महाराष्ट्रातील कृषिक्षेत्राच्या विकासासाठी महाराष्ट्र सरकारने केलेल्या उपाययोजना स्पष्ट करा . 

उत्तर : 

महाराष्ट्र सरकारच्या उपाययोजना 

1. धरणे, तलाव आणि जलसंधारण प्रकल्प राबवणे.

2. सिंचन सुविधा उपलब्ध करणे.

3. शेतकऱ्यांना कर्ज देणे.

4. सहकारी संस्था/बाजार समित्या स्थापन करणे.

5. आधुनिक पिकांचे बीज आणि शेती यंत्रणा उपलब्ध करणे.

6. शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण व मार्गदर्शन देणे.

३ .महाराष्ट्राच्या उद्योग क्षेत्रातील समस्या स्पष्ट करा .  

उत्तर : 

महाराष्ट्राच्या उद्योग क्षेत्रातील समस्या

1. वीज टंचाई
   – अनेक उद्योगांना सतत वीज उपलब्ध होत नाही.
   – उत्पादन खर्च वाढतो व उद्योगांचे नुकसान होते.

2. पायाभूत सुविधांची कमतरता
   – रस्ते, वाहतूक, पाणी, गोदामे आणि लॉजिस्टिक अनेक ठिकाणी अपुरी.
   – उद्योगधंद्यांची कार्यक्षमता कमी होते.

3. भांडवलाची कमतरता
   – लघु व मध्यम उद्योगांना कर्ज मिळण्यात अडचणी.
   – व्याजदर जास्त असल्याने विस्तार मंदावतो.

4. श्रमकौशल्याचा अभाव
   – प्रशिक्षित व कुशल मनुष्यबळाची कमतरता.
   – आधुनिक तंत्रज्ञान हाताळण्यासाठी आवश्यक प्रशिक्षण मिळत नाही.

5. कच्च्या मालाचा तुटवडा
   – काही उद्योगांना योग्य कच्चा माल वेळेवर उपलब्ध होत नाही.
   – वाहतूक खर्च वाढतो.

6. प्रदूषण नियंत्रणाचे कठोर नियम
   – पर्यावरणीय परवानग्या मिळण्यासाठी वेळ लागतो.
   – लघुउद्योगांना अडचणी निर्माण होतात.

7. महानगरी व ग्रामीण भागातील असमतोल विकास
   – बहुतेक उद्योग मुंबई–पुणे पट्ट्यात केंद्रित.
   – विदर्भ, मराठवाडा, कोकण या भागात उद्योग कमी.

8. उद्योग धोरणातील अस्थिरता
   – धोरणांमध्ये वारंवार बदल; गुंतवणुकीवर परिणाम.
   – गुंतवणूकदारांना दीर्घकालीन नियोजन करता येत नाही.

४ .महाराष्ट्रातील सामाजिक पायाभूत सुविधांमधील विकासासाठी महाराष्ट्र शासनाने केलेल्या उपाययोजना      स्पष्ट करा . 

महाराष्ट्रातील सामाजिक पायाभूत सुविधा विकासासाठी शासनाने केलेल्या उपाययोजना

1. शिक्षण क्षेत्राचा विकास
   – सर्वांसाठी शिक्षण उपलब्ध करण्यासाठी मोफत व सक्तीचे शिक्षण लागू.
   – शाळा, महाविद्यालये, व्यावसायिक शिक्षण संस्था सुरू.
   – ई-लर्निंग, डिजिटल क्लासरूम अशी तंत्रज्ञानाधारित सुविधा उपलब्ध.

2. आरोग्य सेवा सुधारणा
   – जिल्हा रुग्णालये, ग्रामीण रुग्णालये, प्राथमिक आरोग्य केंद्रांची वाढ.
   – जनआरोग्य योजना, महात्मा फुले जनआरोग्य योजना यासारख्या योजनांद्वारे मोफत उपचार.
   – मातृ व बाल आरोग्यासाठी विशेष कार्यक्रम.

3. पिण्याच्या पाण्याची उपलब्धता
   – जलयुक्त शिवार, पाणीपुरवठा योजना राबवून ग्रामीण भागात स्वच्छ पाणी उपलब्ध.
   – गावागावात नळ-योजना वाढविणे.

4. स्वच्छता व सार्वजनिक सुविधा
   – स्वच्छ भारत अभियान, ग्रामीण स्वच्छता मिशन द्वारे शौचालयांची वाढ.
   – कचरा व्यवस्थापन सुधारण्यासाठी विविध योजना.

5. गृहनिर्माण सुविधा विकास
   – प्रधानमंत्री आवास योजना, रामाई आवास योजना, शासन गृहनिर्माण योजना सुरू.
   – गरीब व मध्यमवर्गीयांसाठी परवडणाऱ्या घरे उपलब्ध.

6. सामाजिक सुरक्षा योजनांचा विस्तार
   – जेष्ठ नागरिक, महिला, दिव्यांग, विधवा यांच्यासाठी आर्थिक सहाय्य.
   – शासन पेन्शन योजना, विमा योजना उपलब्ध.

7. क्रीडा व सांस्कृतिक सुविधांचा विकास
   – क्रीडांगणे, व्यायामशाळा, सांस्कृतिक सभागृहे उभारणे.
   – युवकांना प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध क्रीडा योजना.

8. महिला व बालकल्याणासाठी उपाययोजना
   – अंगणवाडी केंद्रांची संख्या वाढवणे.
   – पोषण आहार योजना, बालसंगोपन योजना.
   – महिलांसाठी स्वावलंबन कार्यक्रम.

११ वी अर्थशास्त्र – प्रकरण ४: महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था FAQ

FAQ 1: महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था कशावर आधारित आहे?

महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था कृषी, उद्योग आणि सेवा या तिन्ही क्षेत्रांच्या संतुलित विकासावर आधारित आहे.

FAQ 2: महाराष्ट्राच्या आर्थिक विकासात सेवा क्षेत्राचे योगदान किती आहे?

सेवा क्षेत्राचे राज्याच्या एकूण उत्पादनात सर्वाधिक, म्हणजे 60% पेक्षा जास्त योगदान आहे.

FAQ 3: महाराष्ट्रात कोणती प्रमुख औद्योगिक केंद्रे आहेत?

मुंबई, पुणे, नाशिक, नागपूर, ठाणे, औरंगाबाद, कोल्हापूर ही प्रमुख औद्योगिक केंद्रे आहेत.

FAQ 4: महाराष्ट्रातील कृषी क्षेत्राची वैशिष्ट्ये कोणती?

विविध पीक पद्धती, फळबागा, सिंचन प्रकल्प, ऊस, कापूस, द्राक्षे आणि संत्र्यांचे उत्पादन ही प्रमुख वैशिष्ट्ये.

FAQ 5: महाराष्ट्रातील प्रमुख फळ उत्पादक पट्टे कोणते?

नाशिक – द्राक्षे, नागपूर – संत्री, रत्नागिरी – हापूस आंबा.

FAQ 6: महाराष्ट्रातील उद्योग क्षेत्रासमोर कोणत्या समस्या आहेत?

वीजअभाव, वाहतूक समस्या, पायाभूत सुविधांची कमतरता, भांडवली तुटवडा, औद्योगिकीकरणातील प्रांतीय असमानता.

FAQ 7: महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीचे महत्त्व काय?

कृषी प्रक्रिया उद्योग, साखर कारखाने, दुधाचे संघ, पतसंस्था यांद्वारे ग्रामीण भागाचा आर्थिक विकास साधला.

FAQ 8: महाराष्ट्र शासन कृषी क्षेत्रासाठी कोणत्या योजना राबवते?

शेतकरी सन्मान योजना, जलयुक्त शिवार, पिकविमा योजना, सिंचन योजना, शेतीमशागत यांत्रिकीकरण.

FAQ 9: महाराष्ट्रातील पर्यटनाचे महत्त्व काय?

पर्यटनामुळे रोजगार, परिवहन, हॉटेलिंग, मार्गदर्शक सेवा यांना चालना मिळते व महसूल वाढतो.

FAQ 10: महाराष्ट्रात कोणत्या प्रकारचे उद्योग मोठ्या प्रमाणावर आहेत?

ऑटोमोबाईल, कापड, औषधनिर्मिती, केमिकल, अन्नप्रक्रिया, फिल्म इंडस्ट्री, IT उद्योग.

FAQ 11: मुंबईचे अर्थव्यवस्थेत महत्त्व काय?

मुंबई ही भारताची आर्थिक राजधानी असून शेअर बाजार, मोठ्या कंपन्या, बँका व फिल्म इंडस्ट्री यांचे केंद्र आहे.

FAQ 12: सेवा क्षेत्रात कोणते उपक्षेत्र समाविष्ट आहेत?

पर्यटन, बँकिंग, विमा, वाहतूक, आरोग्य, शिक्षण, दूरसंचार, IT सेवा.

FAQ 13: महाराष्ट्रातील सामाजिक पायाभूत सुविधांमध्ये काय सामावते?

शिक्षण, आरोग्य, स्वच्छता, पिण्याचे पाणी, गृहनिर्माण, सामाजिक सुरक्षा.

FAQ 14: महाराष्ट्रातील मानव भांडवल म्हणजे काय?

शिक्षण, कौशल्य, आरोग्य आणि प्रशिक्षण यामुळे मनुष्यबळाची गुणवत्ता वाढणे म्हणजे मानव भांडवल.

FAQ 15: महाराष्ट्रात कोणती मोठी शेतीप्रधान क्षेत्रे आहेत?

विदर्भ – कापूस, मराठवाडा – तूर, कोकण – फळे, पश्चिम महाराष्ट्र – ऊस.

FAQ 16: महाराष्ट्रातील वाहतूक सुविधा कशा आहेत?

विस्तृत रस्ते, रेल्वे, विमानतळ, बंदरे (मुंबई, न्हावा-शेवा) यांच्या माध्यमातून उद्योग-विकासाला चालना मिळते.

FAQ 17: माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्र महाराष्ट्रात कुठे विकसित झाले आहे?

पुणे, मुंबई, नवी मुंबई, नागपूर, नाशिक येथे IT पार्क्स मोठ्या प्रमाणात आहेत.

FAQ 18: महाराष्ट्रात बेरोजगारीची प्रमुख कारणे कोणती?

लोकसंख्या वाढ, कौशल्यांची कमतरता, औद्योगिकीकरणाचा असमान वेग, हंगामी शेती रोजगार.

FAQ 19: महाराष्ट्रातील शिक्षण क्षेत्राची वैशिष्ट्ये काय?

सरकारी व खासगी शाळा, महाविद्यालये, तांत्रिक शिक्षण, विद्यापीठे आणि डिजिटल शिक्षणाचा वाढता वापर.

FAQ 20: महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेचा भारताच्या अर्थव्यवस्थेवर काय प्रभाव आहे?

महाराष्ट्र हा भारतातील सर्वात मोठा GDP योगदान देणारा राज्य आहे, त्यामुळे देशाच्या आर्थिक वाढीत मोठी भूमिका बजावतो.

☝ हा  लेख उपयोगी वाटला तर Share करा आणि Comment मध्ये प्रश्न विचारा.

👉मला पुढील प्रकरणाचे Notes हवे असतील तर ‘हो’ लिहा — मी लगेच तयार करेन.

प्रकरण १ अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना  notes पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा . 

प्रकरण २  पैसा स्वाध्याय प्रश्नोत्तर पाहण्यासाठी येथे भेट द्या .