12 वी अर्थशास्त्र chapter ३ मागणीचे विश्लेषण स्वाध्याय (Swadhyay Q&A Maharastra Board )

 

12 वी अर्थशास्त्र chapter ३ मागणीचे विश्लेषण स्वाध्याय

१२वी अर्थशास्त्र Chapter ३ मागणीचे विश्लेषण – महाराष्ट्र बोर्ड मराठी Notes


मित्रांनो, आज आपण 12 वी अर्थशास्त्र (HSC Economics Notes) या विषयातील अध्याय ३ मागणीचे विश्लेषण (Analysis of Demand) शिकणार आहोत. या पोस्टमध्ये आपण या धड्याशी संबंधित स्वाध्याय (Swadhyay Questions and Answers) अगदी सोप्या आणि समजण्यासारख्या भाषेत पाहणार आहोत. Maharashtra Board च्या परीक्षेत वारंवार विचारले जाणारे महत्त्वाचे प्रश्नोत्तरे (Important Q&A for Exams) येथे दिलेले आहेत. हा भाग तुमच्या Notes, Revision आणि Exam Preparation साठी खूप उपयुक्त ठरेल.

            मित्रांनो, १२ वी अर्थशास्त्राच्या अभ्यासक्रमात ‘मागणीचे विश्लेषण’ या धड्याला विशेष महत्त्व आहे. मागील ब्लॉग 12 वी अर्थशास्त्र मागणीचे विश्लेषण Notes in Marathi  मध्ये आपण मागणीची व्याख्या, वैशिष्ट्ये आणि मागणीवर परिणाम करणारे घटक पाहिले. आता या भागात आपण मागणीचे प्रकार, मागणीतील विचलन, मागणीतील बदल तसेच मागणी वक्राचे स्वरूप याबाबत सविस्तर माहिती घेऊ. परीक्षेत वारंवार विचारले जाणारे दीर्घ प्रश्न, लघुप्रश्न आणि स्वाध्यायातील प्रश्नोत्तरे येथे सोप्या भाषेत दिलेली आहेत.


प्रश्न . १  फरक स्पष्ट करा .  

१ . इच्छा आणि मागणी 

उत्तर :


मुद्दे

इच्छा (Wants / इच्छा)

मागणी (Demand / मागणी)
१. अर्थ

 एखादी वस्तू किंवा सेवा मिळवण्याची तीव्र आकांक्षा म्हणजे इच्छा.
एखादी वस्तू खरेदी करण्याची क्षमता व तयारी असणे म्हणजे मागणी.
२. आर्थिक                   क्षमता केवळ इच्छेसाठी पैशाची आवश्यकता नसते. मागणीसाठी खरेदी करण्याइतकी उत्पन्नाची क्षमता आवश्यक असते.
३. स्वरूप

 इच्छा अमर्यादित असतात.


 मागणी मर्यादित असते कारण ती उत्पन्न व किंमत यावर अवलंबून असते.
४. व्यवहार्यता


 इच्छा केवळ मानसिक पातळीवर राहू शकते.

 मागणी प्रत्यक्ष व्यवहारातून पूर्ण केली जाते.
५. उदाहरण एखाद्या विद्यार्थ्याला कार हवी आहे
(पण त्याच्याकडे पैसे नाहीत).		 जर त्याच्याकडे कार खरेदी करण्याइतके पैसे व तयारी असेल तर ती मागणी ठरते.

लक्षात ठेवा:
सर्व मागण्या या इच्छेतून जन्म घेतात, पण प्रत्येक इच्छा मागणीत रूपांतरित होत नाही.
हा फरक तक्त्याच्या स्वरूपात लिहिल्यास उत्तर अधिक आकर्षक व गुण मिळवणारे ठरते.



२ .मागणीतील विस्तार आणि मागणीतील संकोच 

     

मुद्दे



मागणीतील विस्तार (Extension of Demand)


मागणीतील संकोच (Contraction of Demand)


१. अर्थ


जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते आणि ग्राहक अधिक प्रमाणात खरेदी करतात.

जेव्हा वस्तूची किंमत वाढते आणि ग्राहक कमी प्रमाणात खरेदी करतात.

२. कारण

किंमत कमी होणे (Price Decrease).

किंमत वाढणे (Price Increase).

३. किंमत संबंध


उलटा संबंध (व्यस्त)  – कमी किंमत → अधिक  मागणी.

उलटा संबंध (व्यस्त)   – जास्त किंमत → कमी मागणी.

४. प्रभाव

मागणी वाढते.

मागणी घटते.

५. ग्राफिक
    स्वरूप
  (मागणी                वक्र)

Demand curve खालच्या दिशेने हालचाल .


 


Demand curve वरच्या दिशेने हालचाल .
 




६. उदाहरण

साखरेची किंमत कमी झाली तर लोक जास्त साखर खरेदी करतात.पेट्रोलची किंमत वाढली तर लोक कमी प्रमाणात पेट्रोल वापरतात.

टीप:

  • या दोन्ही प्रकार केवळ वस्तूच्या स्वतःच्या किमतीत बदल झाल्यामुळे होतात.
    मागणीतील बदल (Increase/Decrease in Demand) पेक्षा वेगळे आहेत कारण त्यात किंमत शिवाय इतर घटकांमुळे मागणी बदलते.



३ .मागणीतील वृद्धी आणि मागणीतील ऱ्हास 


मुद्दे


मागणीतील वृद्धी (Increase in Demand)


मागणीतील ऱ्हास (Decrease in Demand)


१. अर्थ


वस्तूच्या किंमतीत बदल न होता, इतर घटकांमुळे मागणी वाढणे.

वस्तूच्या किंमतीत बदल न होता, इतर घटकांमुळे मागणी कमी होणे.

२. कारणे




- ग्राहकांचे उत्पन्न वाढणे
- वस्तूची आवड वाढणे
- पूरक वस्तू स्वस्त होणे
- पर्यायी वस्तू महाग होणे

- ग्राहकांचे उत्पन्न घटणे
- वस्तूची आवड कमी होणे
- पूरक वस्तू महाग होणे
- पर्यायी वस्तू स्वस्त होणे

३. किंमत       संबंध

किंमत स्थिर असते, तरी मागणी वाढते.


किंमत स्थिर असते, तरी मागणी घटते.


४. प्रभाव


मागणी वक्र उजवीकडे सरकतो (Rightward Shift)

मागणी वक्र डावीकडे सरकतो (Leftward Shift)

५. उदाहरण

एखाद्या फॅशन ब्रँडचे कपडे जास्त पसंत होणे, किंमत समान असतानाही अधिक विकले जातात.एखाद्या ब्रँडचे मोबाईल लोकांना न आवडणे, किंमत समान असतानाही मागणी कमी होणे.


टीप:
मागणीतील वृद्धी/ऋहास ही किंमतव्यतिरिक्त घटकांमुळे होणारी मागणी बदलाची घटना आहे.
हे मागणीतील विस्तार/संकोच पेक्षा वेगळे आहे, कारण यात  किंमत स्थिर असते.

प्रश्न २.खालील विधानांशी तुम्ही सहमत कि असहमत ते सकारण स्पष्ट करा . 

१ .मागणी वक्र हा डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येतो.

उत्तर: सहमत

स्पष्टीकरण:

मागणी वक्र (Demand Curve) किंमत व मागणी यांच्यातील उलटा संबंध (Inverse Relationship) दाखवतो. म्हणजे, जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते, तेव्हा ग्राहक जास्त प्रमाणात खरेदी करतात; आणि किंमत जास्त असते, तेव्हा खरेदी कमी होते.

यामागील मुख्य कारणे:

  1. प्रतिस्थानी प्रभाव (Substitution Effect):
    वस्तूची किंमत कमी झाल्यास ती इतर पर्यायी वस्तूंइतकी स्वस्त वाटते आणि ग्राहक जास्त खरेदी करतात.

  2. उत्पन्न प्रभाव (Income Effect):
    किंमत कमी झाल्यामुळे ग्राहकाचे वास्तविक उत्पन्न वाढल्यासारखे वाटते, आणि मागणी वाढते.

  3. सीमांत उपयोगाचा नियम (Law of Diminishing Marginal Utility):
    प्रत्येक अतिरिक्त युनिटमधून मिळणारे समाधान कमी होते; किंमत कमी असेल तरच ग्राहक जास्त खरेदी करतो.


२ .मागणी निर्धारित करणारा किमंत हा एकमेव घटक आहे . 

उत्तर: असहमत

स्पष्टीकरण:

  • मागणी फक्त किंमतीवर अवलंबून नसते.

  • किंमतीव्यतिरिक्त अनेक घटक मागणी ठरवतात, जसे की:

    1. ग्राहकांचे उत्पन्न (Income of Consumers)

    2. वस्तूची आवड/प्राथमिकता (Taste and Preference)

    3. पूरक वस्तूंची किंमत (Price of Complementary Goods)

    4. पर्यायी वस्तूंची किंमत (Price of Substitute Goods)

    5. ग्राहकांची अपेक्षा (Expectations about Future Prices)

  • टीप: केवळ किंमत बदलल्यास मागणीतील विस्तार किंवा संकोच होतो; किंमत शिवाय घटक बदलल्यास मागणीतील वृद्धी किंवा ऋहास होतो.

म्हणून मागणी ठरवणारा एकमेव घटक केवळ किंमत नाही, इतर घटकही महत्वाचे आहेत.


३ .जेव्हा जिफेन वस्तूंची किंमत कमी होते ,  तेव्हा त्याची मागणी वाढते . 

उत्तर: सहमत 

स्पष्टीकरण:

  • गिफेन वस्तू (Giffen Goods): अत्यावश्यक वस्तू ज्या सामान्य नियमापेक्षा वेगळे वर्तन करतात.

  • किंमत कमी झाल्यास लोक इतर महाग पर्यायी वस्तूंवर खर्च कमी करून ही वस्तू अधिक खरेदी करतात.

  • ही परिस्थिती सर्वसामान्य वस्तूंवर लागू होत नाही, फक्त गिफेन वस्तूंवर लागू होते.

  • सामान्य मागणीच्या नियमाप्रमाणे किंमत कमी → मागणी वाढते, पण गिफेन वस्तूंसाठी हा नियम विशेष परिस्थितीत लागू होतो.

प्रश्न ३. खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा . 

१ . मागणीचा नियम अपवादांसह स्पष्ट करा . 

उत्तर : मागणीचा नियम (Law of Demand) – व्याख्या

व्याख्या:

“सर्व इतर घटक स्थिर असताना, एखाद्या वस्तूची किंमत कमी झाल्यास त्याची मागणी वाढते आणि किंमत जास्त झाल्यास मागणी कमी होते.”

सोप्या भाषेत:
किंमत आणि मागणी यांच्यात उलटा संबंध असतो. किंमत कमी → ग्राहक जास्त खरेदी करतात; किंमत जास्त → ग्राहक कमी खरेदी करतात.

मागणीचा नियम (Law of Demand)

  • सामान्यतः, किंमत कमी → मागणी वाढते आणि किंमत जास्त → मागणी घटते.

  • याचा अर्थ ग्राहक कमी किंमतीवर अधिक वस्तू खरेदी करतात आणि जास्त किंमतीवर कमी वस्तू.

  • मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येतो.

उदाहरण (Example for Law of Demand)

  1. साधे उदाहरण (Simple Example):

    • जर भाताची किंमत ₹50/kg असेल आणि लोक १० किलो खरेदी करतात, पण किंमत ₹४०/kg झाली तर लोक १५ किलो खरेदी करतात.

    • स्पष्टीकरण: किंमत कमी → खरेदी वाढ → मागणी नियम सिद्ध.

  2. दैनिक जीवनातील उदाहरण (Daily Life Example):

    • फळे, मिठाई किंवा शीतपेय जास्त महाग झाली तर लोक कमी खरेदी करतात. किंमत कमी झाली तर जास्त खरेदी करतात.

टीप:

  • उदाहरण सोप्या शब्दांत आणि आकड्यांसह दिल्यास ३–४ मार्क्ससाठी उत्तर अधिक आकर्षक दिसते.

  • Diagram optional आहे, पण असल्यास अधिक स्पष्ट दिसते.

 मागणी नियमाचे कारणे :

  1. प्रतिस्थानी प्रभाव (Substitution Effect):

    • वस्तू स्वस्त झाल्यास ग्राहक इतर महाग पर्यायी वस्तूऐवजी अधिक खरेदी करतात.

  2. उत्पन्न प्रभाव (Income Effect):

    • किंमत कमी झाल्यामुळे ग्राहकाचे खरेदी करण्याचे वास्तविक सामर्थ्य वाढते.

  3. सीमांत उपयोगाचा नियम (Law of Diminishing Marginal Utility):

    • प्रत्येक अतिरिक्त युनिटमधून मिळणारे समाधान कमी होते; किंमत कमी असताना ग्राहक जास्त खरेदी करतो.

अपवाद (Exceptions to the Law of Demand)

  1. गिफेन वस्तू (Giffen Goods):

    • अत्यावश्यक वस्तू ज्या किंमत कमी झाल्यास अधिक खरेदी होतात.

    • उदाहरण: काही staple foods (भात, ब्रेड) विशेष परिस्थितीत.

  2. व्हेब्लेन्स वस्तू (Veblen Goods):

    • महाग वस्तू जास्त आकर्षक वाटतात, त्यामुळे किंमत वाढल्यास मागणी वाढते.

    • उदाहरण: luxury branded items, designer watches.

  3. भविष्यातील अपेक्षा (Expectations):

    • जर ग्राहकांना वाटत असेल की भविष्यात किंमत वाढेल, तर ते आता जास्त खरेदी करतात.

  4. संकट किंवा तात्काळ आवश्यकता (Emergency or Necessity):

    • नैसर्गिक आपत्ती, महागाई किंवा scarcity मध्ये ग्राहक किंमत वाढल्या तरी वस्तू घेणे आवश्यक समजतात.

सामान्यतः मागणीचा नियम योग्य आहे, पण गिफेन, व्हेब्लेन्स वस्तू, अपेक्षा किंवा संकटाच्या परिस्थितीत अपवाद लागू होतात.

२ .मागणीचे निर्धारक सविस्तर स्पष्ट करा . 

उत्तर :

मित्रांनो, मागणी म्हणजे एखादी वस्तू किंवा सेवा ग्राहक किती खरेदी करेल याचे प्रमाण. हे फक्त किंमतीवर अवलंबून नसते; अनेक घटकांचा यावर प्रभाव असतो.

मागणी ही फक्त वस्तूच्या किमतीवर अवलंबून नसते. ग्राहक किती वस्तू खरेदी करेल हे अनेक घटकांवर ठरते. या घटकांना मागणीचे निर्धारक म्हणतात.

मागणीचे निर्धारक (Determinants of Demand) :

१. किंमत (Price of the Good):
किंमत हा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे. जर वस्तूची किंमत कमी झाली, तर ग्राहक जास्त प्रमाणात खरेदी करतात, आणि किंमत जास्त झाली तर खरेदी कमी होते. यामुळे मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे खाली सरकतो. हे मागणीतील विस्तार (Extension) आणि संकोच (Contraction) म्हणून ओळखले जाते.

२. ग्राहकांचे उत्पन्न (Income of Consumers):
ग्राहकांचे उत्पन्न वाढले की त्यांची खरेदी करण्याची क्षमता वाढते आणि मागणी जास्त होते. उलट, उत्पन्न कमी झाल्यास खरेदी कमी होते. उदाहरणार्थ, उत्पन्न जास्त असल्यास लोक महाग फळे किंवा branded वस्तू खरेदी करतात.

३. ग्राहकांची आवड / पसंती (Taste and Preference):
जर एखादी वस्तू ग्राहकांना आवडत असेल किंवा ती fashionable/trending असेल, तर त्याची मागणी वाढते. आवड कमी झाल्यास किंवा लोकांमध्ये त्या वस्तूची लोकप्रियता कमी झाल्यास मागणी घटते.

४. पूरक वस्तूंची किंमत (Price of Complementary Goods):
पूरक वस्तू म्हणजे एकमेकांशी संबंधित वस्तू. जर पूरक वस्तू स्वस्त असेल, तर मूळ वस्तूची मागणी वाढते. उदाहरणार्थ, चहा + साखर, कार + पेट्रोल.

५. पर्यायी वस्तूंची किंमत (Price of Substitute Goods):
पर्यायी वस्तू जास्त महाग झाली की मूळ वस्तूची मागणी वाढते, आणि पर्यायी वस्तू स्वस्त असल्यास मूळ वस्तूची मागणी घटते. उदाहरणार्थ, कॉफी आणि चहा.

६. ग्राहकांची अपेक्षा (Expectations):
जर ग्राहकांना वाटत असेल की भविष्यात वस्तू महाग होईल, तर ते आज जास्त खरेदी करतात. उलट, जर भाव कमी होईल असे वाटत असेल, तर खरेदी कमी होऊ शकते.

७. ग्राहकांची संख्या / लोकसंख्या (Number of Consumers):
ग्राहक जास्त असतील तर मागणी वाढते, आणि कमी असतील तर मागणी कमी होते.

म्हणून मागणीचे निर्धारक म्हणजे किंमत, उत्पन्न, आवड, पूरक आणि पर्यायी वस्तू, अपेक्षा आणि ग्राहक संख्या. या सर्व घटकांमुळे वस्तूच्या किंमती शिवाय मागणी वाढू किंवा घटू शकते, जे परीक्षेत महत्वाचे आहे.


जर तुम्हाला हा ब्लॉग उपयुक्त वाटला, तर कृपया comment करून कळवा. कोणतेही प्रश्न, शंका किंवा सुधारणा सुचवायची असल्यास खाली comment box मध्ये लिहा.

12 वी अर्थशास्त्र chapter २  उपयोगिता विश्लेषण स्वाध्याय साठी येथे clilck करा . 


टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.