11वी अर्थशास्त्र प्रकरण २ -पैसा | स्वाध्याय (Swadhyay Q&A Maharashtra Board )

मित्रांनो 🙏 आज आपण 11वी अर्थशास्त्र (Marathi Medium) अध्याय 2 पैसा (Money) या धड्याचे स्वाध्याय प्रश्नोत्तर पाहणार आहोत. येथे तुम्हाला  लघुउत्तर, दीर्घउत्तर व स्पष्टीकरणासह उत्तरं दिलेली आहेत. हे नोट्स Maharashtra Board Exam साठी खूप उपयुक्त आहेत.

स्वाध्याय प्रश्नोत्तर – अध्याय 2 पैसा ( Q&A in Marathi)

खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून स्पष्ट करा :

१ . वसंतशेट त्याच्या दुकानातील कोळसा शेतकऱ्यांना त्याच्या धान्यांच्या बदल्यात देतो . 

संकल्पना: वस्तुविनिमय प्रणाली (Barter System)
स्पष्टीकरण: या उदाहरणात वस्तूंच्या बदल्यात वस्तू दिल्या जात आहेत. पैशाचा वापर न करता कोळसा आणि धान्याची देवाणघेवाण केली जाते. ही पद्धत प्राचीन काळी प्रचलित होती आणि तिला वस्तुविनिमय प्रणाली म्हणतात.

२ .बबनराव त्यांचे पैसे राष्ट्रीयकृत बँकेत ठेवतात . 

संकल्पना: ठेवठेव सुविधा / ठेवी (Deposits)

स्पष्टीकरण: या उदाहरणात बबनराव बँकेत पैसे ठेवतात. बँकेत ठेवलेले पैसे सुरक्षित राहतात व गरज पडल्यास काढता येतात. त्यामुळे पैशाचा सुरक्षित वापर आणि बचत सुलभ होते.

३ .चारुने तिच्या लहान भावासाठी डेबिट कार्ड वापरून शर्ट खरेदी केला . 

संकल्पना: क्रेडिट/डेबिट कार्ड व्यवहार (Plastic Money)

स्पष्टीकरण: या उदाहरणात चारुने थेट रोख पैसे न वापरता डेबिट कार्डद्वारे खरेदी केली. या प्रकाराला प्लॅस्टिक मनी म्हणतात. आधुनिक अर्थव्यवस्थेत ही पद्धत सुरक्षित, सोयीस्कर आणि जलद आहे.

४ .मालतीने मध्यस्थामार्फत घर खरेदी केले . मध्यस्थाने तिच्याकडून मध्यस्थीचे पैसे रोख        घेतले आणि त्याची पावती दिली नाही . 

संकल्पना: काळा पैसा (Black Money)

स्पष्टीकरण: या उदाहरणात मध्यस्थाने रोख रक्कम घेतली पण पावती दिली नाही. म्हणजेच व्यवहार नोंदवला गेला नाही. अशा प्रकारच्या व्यवहारामुळे काळा पैसा निर्माण होतो जो अर्थव्यवस्थेसाठी घातक आहे.

५ .राष्ट्रीय चलनाचा अपव्यय/अयोग्य वापर टाळण्यासाठी काही वेळेस प्रचलित चलन                प्रतिबंधित करण्यात येते.

संकल्पना: चलनबंदी (Demonetization)

स्पष्टीकरण: या उदाहरणात सरकार काही वेळेस जुन्या नोटा रद्द करून नवीन नोटा चलनात आणते. याला चलनबंदी म्हणतात. यामागे उद्दिष्ट काळा पैसा रोखणे, बनावट नोटा नष्ट करणे आणि अर्थव्यवस्था शुद्ध करणे असे असते.

खालील विधानाशी सहमत आहेत कि नाही ते सकारण स्पष्ट  करा .  

१. वास्तुविनिमयात कोणत्याही अडचणी दिसून येत नाहीत.

उत्तर: असहमत 
कारण: वास्तुविनिमय पद्धतीत अनेक अडचणी येतात.

• वस्तूंचे वस्तूशी जुळवून घेणे कठीण असते.

• समान मूल्य असलेली वस्तू शोधणे अवघड जाते.

• वस्तू साठवून ठेवणे शक्य नसते.
  म्हणूनच या विधानाशी मी असहमत आहे.

२. आधुनिक चलनाची अनेक चांगली गुणधर्म दिसून येतात.

उत्तर: सहमत 
कारण: आधुनिक चलनात अनेक चांगले गुण आहेत.

• ते सहज वाहून नेता येते.

• टिकाऊ, विभाज्य व प्रमाणित असते.

• व्यवहार जलद आणि सुरक्षित होतात.
  म्हणून या विधानाशी मी सहमत आहे.

३. पैशाद्वारे अनेक कार्ये पूर्ण केली जातात.

उत्तर: सहमत 
कारण: पैशाद्वारे विनिमय, मूल्यनिर्धारण, बचत, गुंतवणूक आणि देयकाची सोय होते.

• पैसा विनिमयाचे माध्यम आहे.

• मूल्य मोजण्याचे व साठवणुकीचे साधन आहे.

• व्यवहार सुलभ होतात.
  म्हणून या विधानाशी मी सहमत आहे.

४.पैसा इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांद्वारे कुठेही सहज स्थानांतरीत करता येतो.

उत्तर: सहमत 
कारण: आजच्या काळात इंटरनेट बँकिंग, UPI, डेबिट/क्रेडिट कार्ड, मोबाईल वॉलेट यांच्या मदतीने पैसा काही सेकंदात देशभर किंवा परदेशात पाठवता येतो.
म्हणून या विधानाशी मी सहमत आहे.

महत्वाचे दीर्घप्रश्न 

प्रश्न १. ११ वी अर्थशास्त्र पैसा प्रकरणातील पैशाचे प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर:
आधुनिक अर्थव्यवस्थेत पैशाचे विविध प्रकार प्रचलित आहेत. त्यांचे स्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे –

1. नाणी (Coins):

   • धातूपासून बनवलेले चलन.

   • प्राचीन काळी सोने, चांदीची नाणी प्रचलित होती.

   • आज लहान व्यवहारासाठी तांब्याची व स्टीलची नाणी वापरली जातात.

2. चलनी नोटा (Paper Currency):

   • सरकार व रिझर्व्ह बँकेकडून जारी केल्या जाणाऱ्या नोटा.

   • या सोयीस्कर व मोठ्या व्यवहारासाठी उपयुक्त आहेत.

3. ठेवी (Bank Deposits):

   • लोक बँकेत पैसे ठेवतात.

   • चेक, डेबिट कार्ड, UPI द्वारे या ठेवींचा वापर होतो.

4. क्रेडिट मनी (Credit Money):

   • भविष्यात परतफेड करायची अट असलेली रक्कम.

   • कर्ज, हप्ते, क्रेडिट कार्ड यामधून याचा वापर होतो.

5. प्लॅस्टिक मनी (Plastic Money):

   • डेबिट/क्रेडिट कार्ड, नेट बँकिंग, मोबाईल वॉलेट हे आधुनिक काळातील पैसे आहेत.

   • व्यवहार सुरक्षित, जलद आणि कॅशलेस होतात.

अशा प्रकारे पैशाचे अनेक प्रकार असून ते अर्थव्यवस्थेला गती देतात.

पैशाचे प्रकार (Types of Money) याबद्दल अधिक माहिती Reserve Bank of India च्या वेबसाइटवर पाहू शकता."

प्रश्न २. वस्तुविनिमय पद्धतीतील अडचणी समजवा.

उत्तर:
वस्तुविनिमय म्हणजे वस्तूच्या बदल्यात वस्तू देणे. ही पद्धत प्राचीन काळी वापरली जात होती, परंतु यात अनेक अडचणी आल्या –

1. दुहेरी गरजेचा योग (Double Coincidence of Wants):

   • देवाणघेवाण करण्यासाठी दोघांची गरज एकाच वेळी जुळणे आवश्यक.

   • उदा. एका शेतकऱ्याला गहू द्यायचा आहे पण दुसऱ्याला गहू नको असल्यास व्यवहार होत नाही.

2. मूल्य मापनाची अडचण:

   • प्रत्येक वस्तूचे योग्य मूल्य ठरवणे कठीण होते.

   • उदा. एक गाईच्या बदल्यात किती गहू द्यावा हे ठरवणे अवघड.

3. विभाज्यता नसणे:

   • काही वस्तू लहान भागांत विभागता येत नाहीत.

   • उदा. मेंढीचे छोटे भाग करून व्यवहार करता येत नाही.

4. साठवणूक समस्या:

   • धान्य, फळे, दूध यासारख्या वस्तू साठवून ठेवता येत नाहीत.

   • त्यामुळे संपत्ती टिकवणे कठीण होते.

5. अंतराची अडचण:

   • वस्तू एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेणे अवघड.

   • वाहतुकीचा खर्च व वेळ वाढतो.

त्यामुळे वस्तुविनिमय पद्धती अप्रभावी ठरली व पैशाची गरज निर्माण झाली.

प्रश्न ३. पैशाचे प्राथमिक आणि गौण कार्ये स्पष्ट करा.

उत्तर:
पैसा अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. त्याची कार्ये दोन प्रकारात विभागली जातात –

(अ) प्राथमिक कार्ये (Primary Functions):

1. विनिमयाचे माध्यम: वस्तू–सेवा विकत घेण्यासाठी पैसा वापरला जातो.

2. मूल्य मापनाचे साधन: वस्तूंचे मूल्य पैशात ठरवता येते.

3. साठवणुकीचे साधन: पैसा साठवून ठेवता येतो व गरजेप्रमाणे वापरता येतो.

4. देयकाचे साधन: भविष्यात देय असलेले व्यवहार पैशाद्वारे सोप्या रीतीने होतात.

(ब) गौण कार्ये (Secondary Functions):

1. संपत्ती हस्तांतरण: पैसा देशांतर्गत व परदेशात सहज पाठवता येतो.

2. राष्ट्रीय उत्पन्नाचे मापन: देशाची आर्थिक प्रगती पैशाच्या आधारे मोजली जाते.

3. व्यापार व उद्योग वृद्धी: पैशामुळे उत्पादन व गुंतवणुकीला चालना मिळते.

4. बचत व गुंतवणूक साधन: पैसा विविध योजनांत गुंतवून भविष्यासाठी सुरक्षित ठेवता येतो.

अशा प्रकारे पैसा विविध प्रकारची कार्ये करून अर्थव्यवस्थेला गती देतो.

प्रश्न ४. आधुनिक अर्थव्यवस्थेत पैशाचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर:
आजच्या काळात पैसा हा आधुनिक अर्थव्यवस्थेचा पाया मानला जातो. त्याचे महत्त्व पुढीलप्रमाणे आहे –

1. व्यापार सुलभ करतो: देशांतर्गत व आंतरराष्ट्रीय व्यापार पैशामुळे सोपा व जलद होतो.

2. गुंतवणुकीला चालना: बचत करून गुंतवणूक करणे शक्य होते.

3. उद्योग विकास: उत्पादन, वितरण व सेवा क्षेत्राचा विस्तार पैशामुळे शक्य होतो.

4. आर्थिक स्थैर्य: पैशामुळे बाजारात संतुलन राखले जाते.

5. ग्राहक सुविधा: डेबिट/क्रेडिट कार्ड, UPI, नेट बँकिंग यामुळे खरेदी–विक्री जलद होते.

6. संपत्तीचे मापन: राष्ट्रीय उत्पन्न, GDP, महागाई यांचे मापन पैशात केले जाते.

7. रोजगार निर्मिती: पैसा उद्योग, व्यापार, सेवा क्षेत्रात गुंतल्याने रोजगाराच्या संधी वाढतात.

 त्यामुळे पैसा आधुनिक अर्थव्यवस्थेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा व अपरिहार्य घटक आहे.

 निष्कर्ष (Conclusion)

मित्रांनो, या प्रश्नोत्तरांमधून आपल्याला पैशाचे प्रकार, कार्ये व आधुनिक अर्थव्यवस्थेतील महत्व याची सविस्तर माहिती मिळाली. हे नोट्स ११ वी अर्थशास्त्र (मराठी माध्यम) विद्यार्थ्यांसाठी खूप उपयोगी ठरतील.

तुम्हाला अजून काही प्रश्न असल्यास, कृपया खालील कमेंट बॉक्समध्ये जरूर लिहा. तुमचे प्रश्न आम्ही पुढील लेखांमध्ये समाविष्ट करण्याचा प्रयत्न करू.

११ वी अर्थशास्त्र प्रकरण -१ अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना स्वाध्याय 

१२ वी अर्थशास्त्र chapter २-उपयोगिता विश्लेषण स्वाध्याय