12th Economics Chapter 2: उपयोगिता विश्लेषण Notes in Marathi

१२वी अर्थशास्त्र – अध्याय २
उपयोगिता विश्लेषण (Utility Analysis) |Notes in Marathi

12th Economics Chapter 2 उपयोगिता विश्लेषण Notes in Marathi


परिचय

मित्रांनो, आज आपण शिकणार आहोत उपयोगिता विश्लेषण (Utility Analysis).
अर्थशास्त्रात ग्राहकाचे वर्तन, खरेदीचे निर्णय आणि मागणी समजून घेण्यासाठी उपयोगिता ही अतिशय महत्त्वाची संकल्पना आहे. एखाद्या वस्तू अथवा सेवेमुळे मानवी इच्छा पूर्ण होऊन मिळणारे समाधान म्हणजे उपयोगिता होय.

👉 ग्राहक कोणती वस्तू किती प्रमाणात विकत घेईल, यामागचा मुख्य आधार म्हणजे त्याला मिळणारी उपयोगिता. त्यामुळे उपयोगिता विश्लेषणाचा अभ्यास अर्थशास्त्राच्या दृष्टीने आवश्यक ठरतो.


उपयोगितेची संकल्पना (Concept of Utility)

मित्रांनो, आता पाहूया उपयोगिता म्हणजे काय (utility meaning in Marathi) आणि तिचे अर्थशास्त्रातील महत्त्व.

  • उपयोगिता म्हणजे एखाद्या वस्तू अथवा सेवेमुळे ग्राहकाच्या इच्छापूर्तीमधून मिळणारे समाधान.

  • उपयोगिता ही मानसिक आणि व्यक्तिनिष्ठ (subjective) असते.

  • एकाच वस्तूपासून वेगवेगळ्या व्यक्तींना वेगवेगळ्या प्रमाणात समाधान मिळते.

उदा.:

  • तहान लागल्यावर पाणी प्यायल्यावर मिळणारे समाधान = उपयोगिता

  • भूक लागल्यावर जेवण केल्यावर मिळणारे समाधान = उपयोगिता

उपयोगितेची वैशिष्ट्ये (Features of Utility)

  1. मानसिक अनुभव – उपयोगिता ही वस्तू वापरल्यानंतर ग्राहकाला मिळणारा आनंद किंवा समाधान आहे.

  2. व्यक्तिनिष्ठ (Subjective) – प्रत्येक व्यक्तीला वस्तूपासून वेगळ्या पातळीचे समाधान मिळते.

  3. सापेक्ष (Relative) – वेळ, ठिकाण आणि परिस्थितीनुसार उपयोगिता बदलते.

    • उन्हाळ्यात थंड पाणी → जास्त उपयोगिता

    • हिवाळ्यात थंड पाणी → कमी उपयोगिता

  4. मोजता येते / नाही – कार्डिनल पद्धतीनुसार मोजता येते, परंतु प्रत्यक्षात अचूक मोजमाप कठीण आहे.

  5. तृप्तीशी संबंध – जसजसे अधिक युनिट्स वापरले जातात तशी मिळणारी उपयोगिता कमी होत जाते.

उपयोगितेचे प्रकार (Types of Utility)

एकूण उपयोगिता व मर्यादित उपयोगिता (TU MU difference in Marathi)

  1. एकूण उपयोगिता (Total Utility – TU)

    • ग्राहकाने एखाद्या वस्तूचे एकापाठोपाठ अनेक युनिट्स वापरल्यावर मिळणारे एकूण समाधान.

    • उदा. – ४ समोसे खाल्ल्यावर मिळणारे एकत्रित समाधान.

  2. मर्यादित उपयोगिता (Marginal Utility – MU)

    • एखाद्या वस्तूचे प्रत्येक अतिरिक्त युनिट वापरल्यावर मिळणारे अतिरिक्त समाधान.

    • उदा. – पहिला समोसा → जास्त समाधान, दुसरा → थोडं कमी, तिसरा → अजून कमी.

👉 संबंध:

  • TU = MU ची बेरीज

  • MU कमी होत जातो, पण TU एका मर्यादेपर्यंत वाढतो आणि नंतर स्थिर होतो.


एकूण उपयोगिता व मर्यादित उपयोगिता यांतील फरक:(TU MU difference in Marathi)


मुद्दा (Points)


 एकूण उपयोगिता (Total Utility – TU)


 मर्यादित उपयोगिता (Marginal Utility – MU)
1. अर्थ ग्राहकाने एखाद्या वस्तूचे अनेक युनिट्स वापरून
 मिळवलेले एकत्रित समाधान म्हणजे TU		 वस्तूचे प्रत्येक अतिरिक्त युनिट वापरल्यावर
मिळणारे नवीन समाधान म्हणजे MU
2. मोजमाप सर्व युनिट्सच्या समाधानाची बेरीज प्रत्येक अतिरिक्त युनिटमधून मिळणारा फरक
3. संबंध TU = सर्व MU ची बेरीज MU = TU मधील बदल (ΔTU)
4. प्रवृत्ती TU सुरुवातीला वाढत जाते, नंतर स्थिर होते, कधी कधी कमी होते MU सतत घटत जाते आणि नंतर शून्य/नकारात्मक होते
5. उदा. ३ समोसे खाल्ले → मिळालेले एकत्रित समाधान = TU तिसरा समोसा खाल्ल्यावर मिळालेले अतिरिक्त समाधान = MU
6. आकृती TU कर्व्ह वर चढत जाऊन स्थिर होते MU कर्व्ह खाली उतरत जातो




* (Total Utility Curve – TU Curve) - एकूण उपयोगिता वक्र 
* (Marginal Utility Curve – MU Curve) - मर्यादित उपयोगिता वक्र


मर्यादित उपयोगितेचा नियम (Law of Diminishing Marginal Utility)

“एखाद्या वस्तूचा ग्राहक एकापाठोपाठ जास्तीत जास्त उपयोग करतो, तेव्हा त्याला मिळणारे मर्यादित समाधान (MU) हळूहळू कमी होत जाते.”

उदाहरण

  • पहिला रसगुल्ला = खूप आनंद

  • दुसरा रसगुल्ला = थोडं कमी

  • तिसरा रसगुल्ला = अजून कमी

  • पाचवा रसगुल्ला = समाधान नाही / कंटाळा

👉 यालाच मर्यादित उपयोगितेचा नियम म्हणतात.

आकृती (Graph explanation)

  • X-axis = वस्तूंची संख्या

  • Y-axis = MU level

  • MU घटणारी रेषा, TU वाढणारी आणि नंतर स्थिर होणारी रेषा दाखवली जाते.


         

U-MU Curve Graph in Marathi Total Utility and Marginal Utility Graph



                      


उपयोगितेचे मोजमाप (Measurement of Utility)

  1. कार्डिनल पद्धत (Cardinal Method)

    • उपभोगातून मिळणारे समाधान संख्यात्मक units मध्ये मोजता येते असे मानले जाते.

    • उदा. – पहिला सफरचंद 10 units, दुसरा 8 units.

  2. ऑर्डिनल पद्धत (Ordinal Method)

    • उपभोगातून मिळणारे समाधान क्रमवारीने मोजले जाते.

    • उदा. – आवडीप्रमाणे: चहा > कॉफी > दूध

उपयोगिता विश्लेषणाचे महत्त्व (Importance of Utility Analysis)

  1. ग्राहकाची निवड व वर्तन समजते

  2. मागणीचा नियम स्पष्ट करण्यासाठी आधार मिळतो

  3. किंमत निर्धारणात मदत होते

  4. बाजारातील मागणी समजण्यासाठी उपयुक्त

  5. संसाधनांचे योग्य वितरण करण्यासाठी मार्गदर्शन

उपयोगिता विश्लेषणाच्या मर्यादा (Limitations)

  1. उपयोगिता अचूक मोजता येत नाही

  2. ती व्यक्तीपरत्वे बदलते

  3. सामाजिक घटकांचा विचार होत नाही

  4. आनंद व समाधान हे मानसिक असल्याने नेहमी मोजमाप शक्य नाही

निष्कर्ष

मित्रांनो, आपण पाहिले की उपयोगिता विश्लेषण (Utility Analysis) ही अर्थशास्त्रातील एक मूलभूत संकल्पना आहे.
ग्राहकाचे खरेदी निर्णय, मागणीचे स्वरूप व किंमत ठरविण्याच्या प्रक्रियेसाठी उपयोगिता विश्लेषण हा पाया आहे.

FAQ 

प्र.१: उपयोगिता म्हणजे काय?

👉 वस्तूपासून मिळणारे समाधान म्हणजे उपयोगिता.

प्र.२: एकूण उपयोगिता व मर्यादित उपयोगिता यात काय फरक आहे?

👉 TU = एकूण समाधान, MU = प्रत्येक अतिरिक्त युनिटमधून मिळणारे समाधान.

प्र.३: मर्यादित उपयोगितेचा नियम का महत्त्वाचा आहे?

👉 कारण तो ग्राहकाची मागणी व उपभोग पद्धती समजावतो.



मित्रांनो, उपयोगिता विश्लेषण (Utility Analysis) या प्रकरणातून आपण TU व MU यांच्यातील नातं, घटणाऱ्या मर्यादित उपयोगितेचा नियम आणि ग्राहकाच्या वर्तनाचं आर्थिक स्पष्टीकरण समजून घेतलं.






arthshastra 12th pdf download button 👉

टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.