11वी अर्थशास्त्र प्रकरण 2 – पैसा | Class 11 Economics Chapter 2 Notes in Marathi


 11वी अर्थशास्त्र प्रकरण 2- पैसा मराठी नोट्स

“11वी अर्थशास्त्र पैसा प्रकरण मराठी नोट्स Maharashtra Board”


मित्रांनो,
या प्रकरणात आपण पैशाचे स्वरूप, कार्य, महत्त्व आणि अर्थव्यवस्थेतील भूमिका शिकणार आहोत. जुने काळी वस्तुविनिमय पद्धती होती. पण त्यात अनेक अडचणी आल्या. त्या अडचणी दूर करण्यासाठी “पैसा” या संकल्पनेचा जन्म झाला. आज पैसा हा प्रत्येक व्यक्तीच्या आयुष्याचा आणि संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा केंद्रबिंदू आहे.

प्रकरण 2 – पैसा (Scoring Chapter का?)

मित्रांनो,
11वी अर्थशास्त्र प्रकरण 2 “पैसा” हे विद्यार्थ्यांसाठी सोपे आणि scoring chapter मानले जाते. कारण –

  • यामध्ये संकल्पना सोप्या आणि समजण्यासारख्या आहेत.

  • प्रश्न बहुतेक वेळा थेट व्याख्या, वैशिष्ट्ये, कार्ये यावर विचारले जातात.

  • Multiple Choice Questions (MCQs) पण सहज सोडवता येतात.

  • परीक्षेत यावरून वारंवार 3 ते 5 गुणांचे प्रश्न येतात.

त्यामुळे हे प्रकरण विद्यार्थ्यांसाठी परीक्षेत गुण मिळविण्यासाठी उपयुक्त (exam friendly) आहे.


पैशाची संकल्पना

  • पैसा म्हणजे सर्वसामान्यपणे स्वीकृत देयक (medium of exchange).

  • पैसा हा व्यवहार सुलभ करणारे साधन आहे.

  • वस्तुविनिमय पद्धतीत “वस्तू बदल्यात वस्तू” होत असे, पण पैशामुळे आता “वस्तू बदल्यात पैसा” ही पद्धत सुरू झाली.

वस्तुविनिमय पद्धतीची मर्यादा

वस्तुविनिमय पद्धतीत खालील समस्या होत्या –

  1. दुहेरी गरजांची एकत्रता (Double Coincidence of Wants) – दोघांची गरज जुळली पाहिजे.

  2. मूल्य मापनाची अडचण – वेगवेगळ्या वस्तूंचे मूल्य ठरवणे कठीण.

  3. साठवणूक समस्या – धान्य, फळे यांसारख्या वस्तू टिकत नाहीत.

  4. वाहतुकीची अडचण – मोठ्या प्रमाणात वस्तू वाहून नेणे अवघड.

 या अडचणींवर उपाय म्हणून पैसा अस्तित्वात आला.

 पैशाच्या वैशिष्ट्ये

  • सर्वत्र मान्यता

  • टिकाऊपणा

  • विभाज्यता

  • वहनयोग्यता (Carry करणे सोपे)

  • एकसारखेपणा (Uniformity)

  • मूल्य स्थैर्य

पैशाचे प्रकार

  1. धातू चलन (Metallic Money) – सोने, चांदी, तांबे

  2. कागदी चलन (Paper Money) – नोटा (RBI द्वारे जारी)

  3. बँक चलन (Bank Money) – धनादेश (Cheque), ड्राफ्ट, क्रेडिट कार्ड

  4. इलेक्ट्रॉनिक चलन (Digital Money) – UPI, नेटबँकिंग, ई-वॉलेट्स

 पैशाची कार्ये

(A) प्राथमिक कार्ये

  1. विनिमय माध्यम – खरेदी-विक्री सुलभ करते

  2. मूल्य मापनाचे साधन – वस्तूंची किंमत ठरवणे सोपे

(B) गौण कार्ये

  1. भविष्यासाठी साठवणूक – पैसा साठवून ठेवता येतो

  2. कर्जफेडीचे साधन – देणे-घेणे सोपे

  3. हस्तांतरण साधन – एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी सहज पाठवता येतो

आधुनिक अर्थव्यवस्थेत पैशाचे महत्त्व

  • उत्पादन व वितरण सुलभ होते

  • रोजगार निर्मितीस मदत

  • व्यापार आणि उद्योग वाढीस प्रोत्साहन

  • लोकांच्या जीवनमानात सुधारणा

  • राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय व्यवहार सुलभ



 सराव प्रश्न (Textbook आधारित)

प्रश्न 1: पैसा म्हणजे काय? त्याची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
उत्तर: पैसा म्हणजे सर्वत्र मान्यता मिळालेला देयक. त्याची वैशिष्ट्ये म्हणजे सर्वत्र मान्यता, टिकाऊपणा, वहनयोग्यता, विभाज्यता, एकसारखेपणा, स्थैर्य.

प्रश्न 2: वस्तुविनिमय पद्धतीतील समस्या कोणत्या?
उत्तर: दुहेरी गरजांची एकत्रता, मूल्य मापन अडचण, साठवणूक समस्या, वहन समस्या.

प्रश्न 3: पैशाची प्राथमिक व गौण कार्ये समजवा.
उत्तर: प्राथमिक – विनिमय माध्यम, मूल्य मापन. गौण – साठवणूक, कर्जफेड, हस्तांतरण साधन.

प्रश्न 4: आधुनिक अर्थव्यवस्थेत पैशाचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर: उत्पादन, वितरण, व्यापार, रोजगार, जीवनमान सुधारणा, आंतरराष्ट्रीय व्यापार यांसाठी पैसा अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

महत्वाचे दीर्घ प्रश्न 

  • 11वी अर्थशास्त्र पैसा प्रकरणातील पैशाचे प्रकार कोणते आहेत?

  • वस्तुविनिमय पद्धतीतील अडचणी समजवा.

  • पैशाचे प्राथमिक आणि गौण कार्ये स्पष्ट करा.

  • आधुनिक अर्थव्यवस्थेत पैशाचे महत्त्व काय आहे?

 निष्कर्ष

या प्रकरणातून आपण शिकलो की पैसा हा केवळ नाणी किंवा नोटा नसून, तो संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचे जीवनरक्त आहे. व्यापार, उत्पादन, वितरण, रोजगार आणि लोकांचे दैनंदिन जीवन यामध्ये पैशाची भूमिका महत्वाची आहे.


पैशाबाबत अधिकृत माहिती व अद्ययावत धोरणांसाठी RBI Official Website येथे वाचा.



टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.