12th Economics Chapter 2 Swadhyay | बारावी अर्थशास्त्र अध्याय 2 प्रश्नोत्तर

12th Economics Chapter 2 Swadhyay Questions and Answers in Marathi ( उपयोगिता विश्लेषण)

 मित्रांनो, आज आपण बारावी अर्थशास्त्र (12th Economics) अध्याय 2 स्वाध्याय (Swadhyay) प्रश्नोत्तर पाहणार आहोत. Maharashtra Board Class 12 Economics विद्यार्थ्यांसाठी हा अध्याय परीक्षेच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे.

arthshastra 12th chapter 2 Question Answers


12th Economics Chapter 2 Swadhyay : उपयोगिता विश्लेषण

१ . खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्पष्ट करा .

प्रश्न १ . सलमाने हिवाळ्यात तिच्या वडिलांसाठी  स्वेटर खरेदी केले . 

उत्तर :
    संकल्पना : गरज (Need) किंवा आवश्यकता

स्पष्टीकरण :

  1. गरज म्हणजे मानवी जीवनात जगण्यासाठी व सुखकर जीवन जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या वस्तू व सेवांचा वापर.

  2. हिवाळ्यात उबदार कपडे जसे की स्वेटर, शाल, मफलर यांची गरज भासते.

  3. सलमाने तिच्या वडिलांसाठी स्वेटर खरेदी केला कारण थंडीपासून संरक्षण मिळावे, म्हणजेच ही हिवाळ्यातील मूलभूत गरज आहे.

  4. म्हणून हे उदाहरण गरज/आवश्यकता या संकल्पनेला लागू पडते.


प्रश्न २ .निलेशने त्याच्या बहिणीसाठी दागिने खरेदी केले . 

उत्तर :
संकल्पना: हा प्रसंग मूलभूत गरजा व भावनिक समाधानाशी संबंधित खरेदी (Utility – उपयोगिता /संतोष) या संकल्पनेशी निगडित आहे.

स्पष्टीकरण:

  1. निलेशने त्याच्या बहिणीसाठी दागिने खरेदी केले.

  2. दागिने हे केवळ भौतिक वस्तू नसून ते भावनिक समाधान (Emotional Utility) देतात.

  3. या उदाहरणात खरेदीमुळे बहिणीला आनंद, समाधान आणि सन्मान मिळतो.

  4. त्यामुळे ही संकल्पना उपयोगिता (Utility) स्पष्ट करते – ज्या प्रमाणात वस्तू/सेवा व्यक्तीच्या गरजा किंवा इच्छा पूर्ण करते त्याला उपयोगिता म्हणतात.


प्रश्न ३ . कविताने संत्र्यांचे एका मागे एक पाच नग सेवन केले. 

उत्तर : 
संकल्पना: हा प्रसंग सीमांत उपयोगिता  (Marginal Utility) या संकल्पनेशी संबंधित आहे.

स्पष्टीकरण:

  1. कविताने एकामागून एक ५ संत्री खाल्ली.

  2. पहिल्या संत्र्याने तिला जास्त समाधान (utility) मिळाले.

  3. प्रत्येक पुढील संत्र्याने मिळणारे समाधान हळूहळू कमी होत गेले.

  4. या घटनेला अर्थशास्त्रात सीमांत उपयोगितेचा घटता नियम (Law of Diminishing Marginal Utility) म्हणतात.

    • म्हणजे, एखाद्या वस्तूचे सतत सेवन केल्यास प्रत्येक पुढील युनिटमधून मिळणारे समाधान हळूहळू घटते. 

प्रश्न ४. भूषणने चार चपात्या खाल्यानंतर पाचवी चपाती खाण्यास नकार दिले . 

उत्तर :
संकल्पना : हा प्रसंग संपूर्ण उपयोगिता  (Total Utility) आणि सीमांत उपयोगिता शून्य/नकारात्मक होणे या संकल्पनेशी संबंधित आहे.

स्पष्टीकरण:

  1. भूषणने चार चपात्या खाल्ल्यानंतर त्याची भूक भागली.

  2. पहिल्या चपातीपासून चौथ्या चपातीपर्यंत त्याला समाधान (utility) मिळत गेले.

  3. पण पाचव्या चपातीची गरज उरली नाही, म्हणून त्याने नकार दिला.

  4. या परिस्थितीत त्याची सीमांत उपयोगिता  (Marginal Utility) शून्यावर आली.

  5. जर त्याने पाचवी चपाती जबरदस्तीने खाल्ली असती, तर त्याची सीमांत उपयोगिता  नकारात्मक (Negative Marginal Utility) झाली असती.

प्रश्न ५ . ललिताने वही - पेनचा वापर करून निबंध लेखनाची गरज पूर्ण केली. 

उत्तर : 
संकल्पना : हा प्रसंग परिपूरक वस्तू (Complementary Goods) या संकल्पनेशी संबंधित आहे.

स्पष्टीकरण:

  1. वही आणि पेन या दोन वस्तू स्वतंत्रपणे उपयुक्त असल्या तरी त्यांचा उपयोग एकत्र केला तरच पूर्ण समाधान (Utility) मिळतो.

  2. निबंध लिहिण्यासाठी वही लागते, पण पेनशिवाय वहीचा उपयोग होत नाही.

  3. त्याचप्रमाणे पेन असला तरी वही नसल्यास निबंध लिहिता येत नाही.

  4. म्हणून वही व पेन या वस्तू परिपूरक वस्तू (Complementary Goods) म्हणून ओळखल्या जातात.


प्र .२ खालील तक्त्यांचे निरीक्षण करून प्रश्नाची उत्तरे लिहा :एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता तक्ता 


एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता तक्ता – १२वी अर्थशास्त्र Utility Analysis (TU-MU Table in Marathi)


प्रश्न १ . एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता वक्र काढा . 

            
एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता वक्र – १२वी अर्थशास्त्र Utility Analysis Graph (TU-MU Curve in Marathi)

  • हा ग्राफ "एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता वक्र" योग्यरीत्या दाखवतो.
       एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता वक्र ग्राफचे स्पष्टीकरण :

एकूण उपयोगिता (TU) वक्र:
 १ ते ३ वस्तूंपर्यंत वाढतो.३ व ४ युनिटला स्थिर राहतो (१५ वर).५ व्या युनिटला  कमी होतो (१४ वर).

सीमान्त उपयोगिता (MU) वक्र: 
सुरुवातीला ६ आहे.प्रत्येक युनिटसह घटत जातो.४ युनिटला शून्य होतो (TU जास्तीत जास्त).५ युनिटला निगेटिव्ह (-१) होतो म्हणजे अतिरिक्त युनिटमुळे समाधान कमी झाले.


प्रश्न २. अ .जेव्हा एकूण उपयोगिता महत्तम असते तेव्हा सीमान्त उपयोगिता शून्य (0) असते.
           ब. जेव्हा एकूण उपयोगिता घटते तेव्हा सीमान्त उपयोगिता नकारात्मक (-) असते.

प्रश्न. सविस्तर उत्तर लिहा .

१ . घटत्या सीमान्त उपयोगितेचा सिद्धांत अपवादासह स्पष्ट करा .  


सिद्धांत : प्रा . आल्फ्रेड मार्शल यांच्या मते, "इतर परिस्तिथी कायम असताना व्यक्तीजवळ आधीपासून असलेल्या एखाद्या वास्तूच्या साठ्यात वाढ होत गेल्यास त्यापासून मिळणारे अतिरिक्त समाधान कमी होत जाते". 

स्पष्टीकरण :इतर परिस्तिथी कायम असताना म्हणजेच उपभोगाच्या प्रक्रियेत उपभोक्त्याचे उत्पन्न , चव , आवडी निवडी , यांसारखे घटक स्थिर असावेत आणि त्याच बरोबर पैश्याची सीमांत उपयोगिता सुद्धा स्थिर गृहीत धरली जाते . सुरुवातीला एखादी वस्तू वापरल्यास जास्त समाधान (MU) मिळते. पण जशी-जशी तीच वस्तू वारंवार वापरली जाते, तशी समाधानाची पातळी घटते.शेवटी MU शून्य होते (TU महत्तम) आणि त्यानंतर निगेटिव्ह होते (TU घटतो).

उदाहरण :

पहिला पाव खाल्ल्यावर जास्त समाधान मिळते, दुसरा पाव थोडं कमी, तिसरा अजून कमी, व पुढे MU शून्य किंवा निगेटिव्ह होतो.


खालील तक्त्याच्या आधारे आपण घटत्या सीमान्त उपयोगितेचा सिद्धांत स्पष्ट करूयात :


बारावी अर्थशास्त्र अध्याय 2 Utility Analysis table


वरील तक्त्यात असे स्पष्ट केले आहे कि एखादी वस्तूंचा उपभोग वाढत जातो तसे त्या वस्तूपासून मिळणारी सीमांत उपयोगिता कमी होत जाते , आणि शेवटी ती शून्य व ऋण होते.

बारावी अर्थशास्त्र अध्याय 2 Utility Analysis Graph | X-axis वस्तू (Goods), Y-axis उपभोग (Utility)



आकृतीचे स्पष्टीकरण :
    
  • वरील आकृतीत क्ष अक्षावर वास्तूचे नग तर य अक्षावर सीमांत उपयोगिता दाखवले आहे . 
  • घटत्या सीमांत उपयोगिता वक्र हा डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येतो आणि असे दर्शवतो की वास्तूच्या उपभोगत सातत्याने वाढ होत गेल्यास सीमांत उपयोगिता घटत जाते .
  • जेव्हा सीमांत उपयोगिता वक्र हा क्ष अक्षाला स्पर्श करतो तेव्हा सीमांत उपयोगिता शून्य होते . 
  • या बिंदूनंतर वस्तूचा उपभोग घेत राहिल्यास सीमांत उपयोगिता ऋण दर्शवली जाते.

 अपवाद (Exceptions)

काही परिस्थितींमध्ये हा सिद्धांत लागू होत नाही :

  1. दुर्लभ वस्तू (Rare Articles):

    • जसे की चित्रे, प्राचीन वस्तू, हिरे.

    • प्रत्येक पुढील युनिटची किंमत व आकर्षण वाढू शकते.

  2. संग्रहवृत्ती (Collecting Habit):

    • तिकिटे, नाणी, ट्रॉफीज इत्यादी गोष्टी गोळा करणाऱ्यांना प्रत्येक पुढील युनिटमुळे जास्त समाधान मिळते.

  3. ज्ञान व शिक्षण (Knowledge & Education):

    • शिक्षण वा ज्ञान मिळाल्यावर प्रत्येक पुढील युनिट जास्त उपयोगी पडतो, समाधान वाढते.

  4. नशा वा व्यसन (Intoxication/Drug Addiction):

    • व्यसनाधीन लोकांना प्रत्येक पुढील डोस/प्रमाणाने समाधान कमी न होता वाढल्यासारखे वाटते.


मित्रांनो आज आपण बारावी अर्थशास्त्र (12th Economics) अध्याय 2 स्वाध्याय (Swadhyay) प्रश्नोत्तर पाहिलेत . यात घटत्या सीमान्त उपयोगितेचा सिद्धांत,  एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता वक्र, एकूण उपयोगिता व सीमान्त उपयोगिता तक्ता हे सर्व पहिले . 

आपल्याला यात काही शंका किंवा अडथळा आल्यास आपण comment करून आम्हाला कळवावे . 

आपण या पुढे १२ वी अर्थशास्त्र धडा ३  मागणीचे विश्लेषण (demand analysis ) चे मराठी नोट्स पाहणार आहोत . 




arthshastra 12th pdf download button 👉

टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा

आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.