11वी अर्थशास्त्र Chapter 1 स्वाध्याय प्रश्नोत्तर | Maharashtra Board PDF
मित्रांनो, आज आपण 11वी अर्थशास्त्र Chapter 1 – अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना यामधील स्वाध्याय प्रश्नोत्तर पाहणार आहोत. हे प्रश्नोत्तर Maharashtra Board च्या परीक्षेसाठी खूप महत्त्वाचे आहेत. खाली दिलेले प्रश्न व उत्तरे अभ्यास करून तुम्ही तुमच्या तयारीला अधिक मजबूत करू शकता.
स्वाध्याय प्रश्नोत्तर : अर्थशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना
Q.I)खालील उदाहरणाच्या आधारे संकल्पना ओळखून स्पष्ट करा .
१ .वडिलांनी मला दुचाकी गाडी विकत घेऊन दिली. त्यामुळे माझी रोजच्या प्रवासाची गरज भागते .
उत्तर :वरील उदाहरणात "गरज" (Need) ही संकल्पना स्पष्ट होते.
-
गरज म्हणजे मनुष्याच्या जीवनासाठी आवश्यक असलेली वस्तू, सेवा किंवा सुविधा.
-
गरजा या माणसाच्या जीवनमान टिकवण्यासाठी अत्यावश्यक असतात.
-
चाकी गाडी (सायकल) मिळाल्याने विद्यार्थ्याची रोजच्या प्रवासाची गरज भागली आहे.
-
त्यामुळे या उदाहरणातून "गरज" ही संकल्पना स्पष्ट होते.
२ .रमेशच्या कुटुंबाचा वार्षिक उत्पन्नाचा अभ्यास.
-
सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे व्यक्ती, कुटुंब किंवा उद्योग यांच्या आर्थिक क्रियांचा अभ्यास करते.
-
येथे फक्त एका कुटुंबाचे उत्पन्न तपासले आहे.
-
त्यामुळे हा अभ्यास व्यक्तिगत स्वरूपाचा आहे.
३ .आर्थिक वर्ष 2018-19 नुसार देशाच्या उत्पादनात वस्तू सेवांमध्ये 20 टक्के वृद्धी झाली .
राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे एखाद्या देशात निर्धारित कालावधीत (साधारण एक वर्षात) निर्मित झालेल्या वस्तू व सेवांची बाजारमूल्याच्या स्वरूपातील एकत्रित बेरीज होय.
-
येथे 2018-19 मध्ये देशाच्या वस्तू व सेवांच्या उत्पादनात 20% वाढ झाल्याचे सांगितले आहे.
-
त्यामुळे हा अभ्यास संपूर्ण देशाच्या पातळीवर (aggregate level) केला गेला असून, तो स्थूल अर्थशास्त्राशी (Macroeconomics) संबंधित आहे.
४ . करुणाची आई तिच्या पगारातून दरमहा रु . १००० वाचवते.
-
बचत म्हणजे उत्पन्नातून उपभोगासाठी खर्च केल्यानंतर उरलेला भाग.
-
करुणाची आई दरमहा पगारातून काही रक्कम (रु. 100) खर्च न करता बाजूला ठेवते.
-
त्यामुळे तिच्या उत्पन्नातील हा उरलेला भाग म्हणजेच बचत आहे.
५ .रामाच्या वडिलांनी त्यांना मिळालेला प्रोविडेंट फंड किराणामालाचे दुकान थाटण्यासाठी वापरला .
-
भांडवल म्हणजे उत्पादनासाठी वापरली जाणारी साठवलेली संपत्ती.
-
रामाच्या वडिलांनी त्यांना मिळालेला प्रोविडेंट फंड व्यवसायासाठी (किराणा दुकान थाटण्यासाठी) गुंतवला आहे.
-
त्यामुळे या उदाहरणातून भांडवलाचा उपयोग उत्पादनासाठी केला जातो हे दिसून येते.
Q. II) खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा .
१ . संपत्तीची वैशिष्ट्ये लिहा .
1) उपयोगीपणा (Utility)
-
संपत्तीचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती मानवाच्या गरजा भागवते.
-
उदा. अन्नधान्य भूक भागवते, कपडे अंग झाकतात, घर निवारा देते. त्यामुळे संपत्तीमध्ये उपयोगीपणा असतो.
2) मर्यादित प्रमाणात उपलब्धता (Scarcity)
-
संपत्ती अपुरी असते, ती असीम नसते.
-
उदा. जमीन, पाणी, धातू, इंधन ही सर्व संपत्ती मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध आहे.
3) बाजारमूल्य (Value in exchange)
-
संपत्तीला पैशांत किंमत असते आणि ती बाजारात विकत घेता येते.
-
उदा. गहू, तांदूळ, सोनं, पेट्रोल यांना ठराविक किंमत असते.
4) हस्तांतरणीयता (Transferability)
-
संपत्ती एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे विक्री–खरेदी किंवा देवाणघेवाण करता येते.
-
उदा. घर, वाहन, जमीन आपण विकू किंवा विकत घेऊ शकतो.
5) बाह्य अस्तित्व (Externality)
-
संपत्ती नेहमी माणसाबाहेर अस्तित्वात असते.
-
उदा. पुस्तक, संगणक, सोने, मोबाईल – हे सर्व आपल्या मालकीचे असले तरी ते आपल्याबाहेरच असते.
6) मानवी प्रयत्नातून निर्माण (Created by human effort)
-
नैसर्गिक साधनसंपत्ती वगळता बहुतेक संपत्ती ही मानवी प्रयत्नांतून तयार केली जाते.
-
उदा. कारखाने, यंत्रसामग्री, गाड्या, इमारती – या सगळं माणसाच्या श्रमांतून निर्माण झाले आहे.
२ . मानवी गरजांची वैशिष्ट्ये लिहा .
मानवाच्या आयुष्यात विविध प्रकारच्या गरजा असतात. त्या पूर्ण केल्याने जीवनमान सुधारते. गरजांची मुख्य वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत –
1) अनेक प्रकारच्या असतात (Variety of Needs)
-
मानवी गरजा एकसारख्या नसून वेगवेगळ्या स्वरूपाच्या असतात.
-
उदा. अन्न, कपडे, निवारा, शिक्षण, मनोरंजन इ.
2) गरजा पुनःपुन्हा उद्भवतात (Recurring Nature)
-
एखादी गरज पूर्ण झाली तरी ती काही वेळानंतर पुन्हा निर्माण होते.
-
उदा. भूक भागवण्यासाठी जेवण केले तरी थोड्या वेळाने पुन्हा भूक लागते.
3) गरजा बदलत राहतात (Changing Nature)
-
काळ, जागा, संस्कृती, उत्पन्न यानुसार गरजांमध्ये बदल होतो.
-
उदा. आधी बैलगाडी गरज होती, आता लोकांना दुचाकी/चारचाकी हवी असते.
4) गरजा परस्परपूरक असतात (Complementary Nature)
-
एका गरजेच्या पूर्ततेसाठी दुसरी गरजही आवश्यक असते.
-
उदा. अन्न शिजवण्यासाठी भांडी, इंधन व मसाले लागतात.
5) गरजा स्पर्धात्मक असतात (Competitive Nature)
-
साधने मर्यादित असल्यामुळे एक गरज पूर्ण करताना दुसरी गरज मागे राहते.
-
उदा. जर उत्पन्न मर्यादित असेल तर माणूस मोबाईल विकत घेईल की कपडे – यामध्ये निवड करावी लागते.
6) गरजा सापेक्ष असतात (Relative Nature)
-
सगळ्यांच्या गरजा सारख्या नसतात. प्रत्येकाची परिस्थिती, आवड व उत्पन्न वेगवेगळं असतं.
-
उदा. शेतकऱ्याची गरज ट्रॅक्टर असते, तर विद्यार्थ्याची गरज पुस्तकं व मोबाईल असते.
खालील विधानाशी सहमत / असहमत आहात काय ? सकारण स्पष्ट करा .
१ .सर्वच गरजा एकाच वेळी पूर्ण होत असतात .
उत्तर : मी या विधानाशी असहमत आहे.
स्पष्टीकरण :
-
गरजा अमर्यादित असतात – माणसाच्या इच्छा व गरजा सतत वाढत जातात.
-
साधनं व उत्पन्न मर्यादित असतं – सर्व गरजा पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असलेली साधनं व पैसा प्रत्येकाकडे एकाच वेळी उपलब्ध नसतो.
-
प्राधान्यक्रम आवश्यक असतो – माणूस सर्वात आधी अन्न, वस्त्र, निवारा यांसारख्या मूलभूत गरजा पूर्ण करतो. त्यानंतर शिक्षण, आरोग्य आणि मग सुखसोयीच्या गरजा पूर्ण करतो.
-
त्यामुळे सर्व गरजा एकाच वेळी पूर्ण होऊ शकत नाहीत.
२ .मानवी गरजा ह्या हवामान व पसंतीक्रमानुसार बदलत असतात .
स्पष्टीकरण :
-
हवामानानुसार बदल
-
थंड हवामानात लोकांना उबदार कपडे, गरम पाणी, हीटर यांची गरज भासते.
-
उष्ण हवामानात हलके कपडे, पंखे, थंड पाणी यांची गरज भासते.
-
-
पसंतीक्रमानुसार बदल
-
प्रत्येक व्यक्तीच्या आवडी-निवडी वेगळ्या असतात.
-
काही जणांना साधे अन्न पसंत असते, तर काहींना वेगवेगळ्या चविष्ट पदार्थांची गरज वाटते.
-
श्रीमंत व्यक्तीला आलिशान गाडीची गरज भासू शकते, तर सामान्य व्यक्तीला साधी दुचाकी पुरेशी असते.
-
-
वेळेनुसार बदल
-
गरजा स्थिर राहत नाहीत; परिस्थितीनुसार व काळानुसार त्यात बदल होतो.
३ .उपयोगिता मूल्य व विनिमय मूल्य दोन्ही एकाच आहेत .
उत्तर : मी या विधानाशी असहमत आहे.
स्पष्टीकरण :
-
उपयोगिता मूल्य (Value-in-use)
-
एखाद्या वस्तूचा माणसाला मिळणारा उपयोग/संतोष म्हणजे उपयोगिता मूल्य.
-
उदा. पाणी – पिण्यासाठी, शेतीसाठी, धुण्यासाठी खूप उपयुक्त आहे.
-
-
विनिमय मूल्य (Value-in-exchange)
-
एखाद्या वस्तूच्या बदल्यात बाजारात दुसरी वस्तू किंवा पैसे मिळू शकतात, त्याला विनिमय मूल्य म्हणतात.
-
उदा. हिऱ्याचा दागिना – तो फारसा उपयोगी नाही पण त्याला जास्त बाजारभाव मिळतो.
-
-
दोन्ही एकसारखे नाहीत
-
काही वस्तूंना जास्त उपयोगिता पण कमी विनिमय मूल्य असते. (उदा. पाणी)
-
काही वस्तूंना जास्त विनिमय मूल्य पण कमी उपयोगिता असते. (उदा. हिरे)
Q.III) स्थूल अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना स्पष्ट करा .
स्थूल अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना :
स्थूल अर्थशास्त्र (Macroeconomics) म्हणजे –
अर्थशास्त्राची अशी शाखा जी संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास करते.
-
राष्ट्रीय उत्पन्न (National Income)
-
एखाद्या देशात एका वर्षात उत्पादित झालेल्या सर्व वस्तू व सेवांची किंमत म्हणजे राष्ट्रीय उत्पन्न.
-
हे देशाच्या आर्थिक प्रगतीचे प्रमुख मोजमाप आहे.
-
-
महागाई (Inflation)
-
वस्तू व सेवांच्या किंमतींमध्ये सातत्याने वाढ होणे म्हणजे महागाई.
-
यामुळे पैशाची क्रयशक्ती कमी होते.
-
-
बेरोजगारी (Unemployment)
-
काम करण्याची इच्छा व क्षमता असूनही रोजगार न मिळणे म्हणजे बेरोजगारी.
-
ही देशाच्या आर्थिक विकासात अडथळा ठरते.
-
-
संचय व गुंतवणूक (Savings & Investment)
-
उत्पन्नाचा काही भाग खर्च न करता बाजूला ठेवणे म्हणजे संचय.
-
संचयाचा उत्पादनवाढीसाठी वापर केला की ती गुंतवणूक ठरते.
-
-
व्याजदर (Rate of Interest)
-
कर्ज घेतल्यावर द्यावे लागणारे किंवा कर्ज दिल्यावर मिळणारे परतावे म्हणजे व्याजदर.
-
व्याजदर बदलल्यामुळे गुंतवणूक व खर्चावर परिणाम होतो.
-
-
राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
-
सरकारने कर व खर्चाच्या माध्यमातून अर्थव्यवस्था नियंत्रित करण्याची पद्धत.
-
उदा. नवीन कर लावणे, अनुदान देणे.
-
-
चलनविषयक धोरण (Monetary Policy)
-
देशातील चलन व पतपुरवठ्यावर नियंत्रण ठेवण्याचे धोरण.
-
हे रिझर्व्ह बँक नियंत्रित करते.
-
-
भुगतान समतोल (Balance of Payments)
-
देशाच्या आयात-निर्यात व्यवहारांचा हिशेब म्हणजे भुगतान समतोल.
-
यात चालू व भांडवली खाते समाविष्ट असते.
स्थूल अर्थशास्त्र हे अर्थव्यवस्थेच्या एकूण घटकांचा अभ्यास करते. त्यामुळे राष्ट्रीय उत्पन्न, महागाई, बेरोजगारी, संचय-गुंतवणूक, राजकोषीय व चलनविषयक धोरण या त्याच्या मूलभूत संकल्पना ठरतात.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा
आपल्या अभिप्रायाबद्दल धन्यवाद! तो आमच्या परवानगीनंतर येथे दिसेल.