१२ वी अर्थशास्त्र – अध्याय ३ (ब): मागणीची लवचिकता Notes in Marathi

 

मित्रांनो, आपण मागील धड्यात “मागणी” म्हणजे काय हे शिकलो.१२ वी धडा ३ मागणीचे विश्लेषण  notes पाहण्यासाठी  येथे क्लिक करा . 

आता आपण पाहणार आहोत की किंमतीत बदल झाल्यास मागणी किती बदलते, म्हणजेच मागणीची लवचिकता काय असते.

दररोजच्या व्यवहारात आपण पाहतो की — जर एखाद्या वस्तूची किंमत वाढली, तर त्या वस्तूची मागणी कमी होते आणि किंमत कमी झाली की मागणी वाढते. पण काही वस्तूंमध्ये किंमत वाढली तरी मागणी जवळजवळ तशीच राहते (उदा. मीठ, दूध, पेट्रोल).
ही बदलाची पातळी म्हणजेच “लवचिकता”.

१२ वी अर्थशास्त्र मागणीची लवचिकता 

मागणीची लवचिकतेचा अर्थ (Meaning of Elasticity of Demand)

किंमत, उत्पन्न किंवा इतर घटकांमध्ये बदल झाल्यावर ग्राहक किती प्रमाणात त्यांची मागणी बदलतात, याला मागणीची लवचिकता म्हणतात.

अल्फ्रेड मार्शल यांनी सर्वप्रथम “मागणीची किंमत लवचिकता” ही संकल्पना मांडली.

“किंमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणी किती बदलते, हे दर्शवणारा मोजमाप म्हणजे मागणीची लवचिकता.”

मागणीची लवचिकतेचे प्रकार (Types of Elasticity of Demand)

१. किंमत लवचिकता (Price Elasticity of Demand)

एखाद्या वस्तूच्या किंमतीत झालेल्या बदलामुळे तिच्या मागणीच्या प्रमाणात किती बदल होतो हे दाखवते.

सूत्र:

​मागणीची किंमत  लवचिकता = मागणीतील शेकडा बदल 

                                               किंमतीतील शेकडा बदल 

किंमत लवचिकतेचे पाच प्रकार:

प्रकार	स्पष्टीकरण	ग्राफ
(१) पूर्ण लवचिक मागणी (Perfectly Elastic Demand)	किंमतीत थोडासा बदल झाला तरी मागणी अमर्याद बदलते.	आडवी रेषा
(२) पूर्ण अलवचिक मागणी (Perfectly Inelastic Demand)	किंमत बदलली तरी मागणी स्थिर राहते.	उभी रेषा
(३) एकक लवचिक मागणी (Unitary Elastic Demand)	किंमतीतील बदल आणि मागणीतील बदल समान प्रमाणात होतात.	वक्र
(४) लवचिक मागणी (Elastic Demand)	मागणीतील टक्केवारी बदल किंमतीपेक्षा जास्त.
(५) अलवचिक मागणी (Inelastic Demand)	मागणीतील टक्केवारी बदल किंमतीपेक्षा कमी.

२. उत्पन्न लवचिकता (Income Elasticity of Demand)

ग्राहकाचे उत्पन्न बदलल्यास त्याच्या मागणीवर होणारा परिणाम दाखवते.
उदा. – उत्पन्न वाढल्यास टीव्ही, कार, मोबाइल यांची मागणी वाढते.
परंतु निकृष्ट वस्तूंसाठी (उदा. स्वस्त वस्तू) उत्पन्न वाढल्यास मागणी कमी होते.

३. क्रॉस (छेदक) लवचिकता (Cross Elasticity of Demand)

एका वस्तूच्या किंमतीत बदल झाल्यावर दुसऱ्या वस्तूच्या मागणीवर परिणाम होतो.
उदा. – चहाच्या किंमतीत वाढ झाली तर कॉफीची मागणी वाढते.

४. जाहिरात लवचिकता (Advertising Elasticity of Demand)

एखाद्या कंपनीने जाहिरातीसाठी केलेल्या खर्चानुसार मागणी किती प्रमाणात वाढते हे दाखवते.
उदा. – जास्त जाहिरात केल्यास उत्पादनाची मागणी वाढते.

किंमत लवचिकतेचे मोजमाप करण्याच्या पद्धती (Methods of Measuring Price Elasticity)

१. टक्केवारी पद्धत (Percentage Method)

या पद्धतीने लवचिकता मोजण्यासाठी खालील सूत्र वापरले जाते —

मागणीची लवचिकता = मागणीतील शेकडा बदल 

                                    किंमतीतील शेकडा बदल 

Ed =%🛆Q 

        %🛆P 

येथे , Q मूळ मागणी 

       🛆Q  मागणीतील बदल 

        P मूळ किंमत 

        🛆 किमतीतील बदल 

२. बिंदू पद्धत (Point Method)

मागणी वक्रावरील एखाद्या ठराविक बिंदूवरून लवचिकता मोजण्यासाठी वापरतात.
मार्शल यांनी ही पद्धत सांगितली आहे.

३. वक्र पद्धत (Arc Method)

मागणी वक्रावरील दोन बिंदूंच्या दरम्यानची लवचिकता मोजण्यासाठी ही पद्धत वापरतात.

४. एकूण खर्च पद्धत (Total Expenditure Method)

किंमत आणि एकूण खर्च (किंमत × मागणी) यांच्या संबंधावर आधारित पद्धत.

किंमत	मागणी	एकूण खर्च	निष्कर्ष
कमी झाली	वाढली	एकूण खर्च वाढला	मागणी लवचिक
कमी झाली	वाढली	एकूण खर्च समान	एकक लवचिक
कमी झाली	वाढली	एकूण खर्च कमी	अलवचिक मागणी

लवचिकतेवर परिणाम करणारे घटक (Factors Affecting Elasticity of Demand)

1. पर्यायी वस्तूंची उपलब्धता – पर्याय जास्त असतील तर मागणी जास्त लवचिक.

2. वस्तूची गरज किंवा चैनीची वस्तू – आवश्यक वस्तू अलवचिक, चैनीच्या वस्तू लवचिक.

3. उत्पन्नातील वाटा – वस्तूवर उत्पन्नाचा जास्त भाग खर्च होत असल्यास मागणी लवचिक.

4. कालावधी – जास्त कालावधीत मागणी अधिक लवचिक.

5. सवयीचा परिणाम – सवयीच्या वस्तूंसाठी मागणी अलवचिक.

6. वस्तूचा उपयोग – अनेक उपयोग असलेल्या वस्तूंची मागणी अधिक लवचिक असते.

7. बाजारातील सवयी व रीतिरिवाज – समाजातील वापरावरही परिणाम होतो.

लवचिकतेचे महत्त्व (Importance of Elasticity of Demand)

1. किंमत धोरण ठरविण्यासाठी – उत्पादक किंमत ठरवताना मागणीची लवचिकता लक्षात घेतो.

2. उत्पादन निर्णयासाठी – कोणते उत्पादन वाढवावे किंवा कमी करावे हे ठरवता येते.

3. कर धोरणासाठी – सरकार कर दर ठरवताना लवचिकतेचा विचार करते.

4. निर्यात व आयात धोरणासाठी – आंतरराष्ट्रीय व्यापारातील दर ठरवण्यासाठी.

5. आय वाढविण्यासाठी – किंमत कमी करून मागणी वाढवून महसूल वाढवता येतो.

6. सामाजिक दृष्टिकोनातून – आवश्यक वस्तूंवर स्थिर किंमत ठेवून लोकहित साधता येते.

मागणीची लवचिकता ही अर्थशास्त्रातील अतिशय महत्त्वाची संकल्पना आहे.
किंमत, उत्पन्न, जाहिरात इत्यादी घटकांमुळे मागणीत किती फरक पडतो हे समजल्यामुळे उत्पादक, सरकार आणि ग्राहक तिन्ही घटकांना योग्य निर्णय घेता येतात.
मार्शल यांच्या मते — “Elasticity of Demand is the key to price determination.”

हे प्रश्न बालभारतीच्या अधिकृत पाठ्यपुस्तकावर आधारित आहेत आणि परीक्षेसाठी उपयुक्त, सोप्या भाषेत समजावलेले आहेत.

अध्याय ३ (ब): मागणीची लवचिकता – महत्त्वाचे प्रश्नोत्तर

१. ‘मागणीची लवचिकता’ म्हणजे काय?

उत्तर:
मागणीची लवचिकता म्हणजे किंमत, उत्पन्न किंवा इतर घटकांमध्ये बदल झाल्यावर मागणी किती बदलते हे दाखवणारा संबंध.
➡️ उदा. – जर किंमत कमी झाली तर मागणी वाढते, आणि किंमत वाढली तर मागणी घटते.

२. ‘किंमत लवचिकता’ म्हणजे काय?

उत्तर:
किंमतीत झालेल्या बदलामुळे मागणीच्या प्रमाणात किती बदल होतो हे दाखवणारे मोजमाप म्हणजे किंमत लवचिकता.
➡️ सूत्र:

$$E_p = \frac{\text{मागणीतील टक्केवारी बदल}}{\text{किंमतीतील टक्केवारी बदल}}$$

३. किंमत लवचिकतेचे प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर:
किंमत लवचिकतेचे पाच प्रकार आहेत –

1. पूर्ण लवचिक मागणी (Perfectly Elastic Demand)

2. पूर्ण अलवचिक मागणी (Perfectly Inelastic Demand)

3. एकक लवचिक मागणी (Unitary Elastic Demand)

4. लवचिक मागणी (Elastic Demand)

5. अलवचिक मागणी (Inelastic Demand)

४. उत्पन्न लवचिकता म्हणजे काय?

उत्तर:
ग्राहकाच्या उत्पन्नात झालेल्या बदलामुळे मागणी किती प्रमाणात बदलते हे दर्शवणारा मोजमाप म्हणजे उत्पन्न लवचिकता.
➡️ उत्पन्न वाढले की मागणी वाढते, आणि उत्पन्न कमी झाले की मागणी घटते.
परंतु निकृष्ट वस्तूंसाठी उलट घडते.

५. क्रॉस (छेदक )  लवचिकता म्हणजे काय?

उत्तर:
एका वस्तूच्या किंमतीत झालेल्या बदलामुळे दुसऱ्या वस्तूच्या मागणीवर होणारा परिणाम म्हणजे क्रॉस लवचिकता.
➡️ उदा. – चहाच्या किंमतीत वाढ झाली तर कॉफीची मागणी वाढते.

६. जाहिरात लवचिकता म्हणजे काय?

उत्तर:
जाहिरात खर्चात वाढ किंवा घट झाल्यास वस्तूच्या मागणीमध्ये होणारा बदल दाखवणारे मोजमाप म्हणजे जाहिरात लवचिकता.
➡️ अधिक जाहिरात = अधिक मागणी.

७. किंमत लवचिकतेचे मोजमाप करण्याच्या पद्धती कोणत्या आहेत?

उत्तर:
किंमत लवचिकतेचे मोजमाप करण्याच्या चार प्रमुख पद्धती आहेत –

1. टक्केवारी पद्धत (Percentage Method)

2. बिंदू पद्धत (Point Method)

3. वक्र पद्धत (Arc Method)

4. एकूण खर्च पद्धत (Total Expenditure Method)

८. एकूण खर्च पद्धत समजावून सांगा.

उत्तर:
या पद्धतीत किंमत आणि मागणीतील बदलानुसार एकूण खर्च (Price × Quantity) मध्ये काय बदल होतो हे पाहिले जाते.

किंमत	मागणी	एकूण खर्च	निष्कर्ष
कमी झाली	वाढली	खर्च वाढला	लवचिक मागणी
कमी झाली	वाढली	खर्च समान	एकक लवचिकता
कमी झाली	वाढली	खर्च कमी	अलवचिक मागणी

९. मागणीच्या लवचिकतेवर परिणाम करणारे घटक कोणते आहेत?

उत्तर:

1. पर्यायी वस्तूंची उपलब्धता

2. वस्तूची गरज किंवा चैनीची प्रकृती

3. उत्पन्नातील वाटा

4. कालावधी

5. सवयीचा परिणाम

6. वस्तूचा उपयोग

7. ग्राहकांचा अभिरुचि व सवयी

१०. मागणीची लवचिकता महत्त्वाची का आहे?

उत्तर:
मागणीची लवचिकता खालील कारणांसाठी महत्त्वाची आहे –

1. किंमत धोरणासाठी – उत्पादक किंमत ठरवताना मदत होते.

2. कर धोरणासाठी – सरकार कर लावताना विचार करते.

3. उत्पादन निर्णयासाठी – कोणत्या वस्तूचे उत्पादन वाढवावे हे ठरवता येते.

4. परकीय व्यापारासाठी – निर्यात आणि आयात दर समजण्यासाठी.

5. आय वाढवण्यासाठी – किंमत आणि मागणीचा योग्य समतोल साधता येतो.

११. पूर्ण लवचिक आणि पूर्ण अलवचिक मागणीतील फरक लिहा.

घटक	पूर्ण लवचिक मागणी	पूर्ण अलवचिक मागणी
अर्थ	किंमतीत थोडा बदल झाला तरी मागणी अमर्याद बदलते	किंमत कितीही बदलली तरी मागणी      स्थिर राहते
ग्राफ	आडवी रेषा	उभी रेषा
उदाहरण	लक्झरी वस्तू	मीठ, औषधे

१२. मागणीची लवचिकता कोणत्या अर्थशास्त्रज्ञांनी मांडली?

उत्तर:
अल्फ्रेड मार्शल (Alfred Marshall) यांनी सर्वप्रथम “मागणीची किंमत लवचिकता” ही संकल्पना मांडली.

१३. मागणी अलवचिक असलेल्या वस्तूंची उदाहरणे द्या.

उत्तर:
मीठ, दूध, पेट्रोल, औषधे, रुग्णालय सेवा, इ. — या वस्तूंच्या किंमती वाढल्या तरी मागणी जवळजवळ तशीच राहते.

१४. मागणी लवचिक असलेल्या वस्तूंची उदाहरणे द्या.

उत्तर:
टीव्ही, मोबाईल, कपडे, गाड्या, लक्झरी वस्तू — यांची किंमत कमी झाली की मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढते.

१५. मागणीची लवचिकता आणि किंमत निर्धारण यांचा संबंध काय आहे?

उत्तर:
उत्पादक किंमत ठरवताना मागणी किती लवचिक आहे हे पाहतो.
जर मागणी लवचिक असेल तर किंमत वाढवल्यास मागणी कमी होते;
म्हणून तो किंमत कमी ठेवून विक्री वाढवतो.
आणि जर मागणी अलवचिक असेल, तर किंमत वाढवूनही विक्रीवर फारसा परिणाम होत नाही.

मागणीची लवचिकता ही अर्थशास्त्रातील अत्यंत उपयुक्त आणि महत्त्वाची संकल्पना आहे.
याद्वारे किंमत धोरण, उत्पादन नियोजन, कर धोरण आणि ग्राहकांचा वर्तन याबाबत महत्त्वाचे निर्णय घेता येतात.
बालभारतीच्या परीक्षेत या धड्यातून परिभाषा, फरक, व कारणे यावर प्रश्न विचारले जातात, त्यामुळे हे मुद्दे नीट लक्षात ठेवा.

12th Economics Chapter 2 Swadhyay Q&A in Marathi उपयोगिता विश्लेषण 

१२ वी अर्थशास्त्र मागणीची लवचिकता Notes in Marathi Free PDF 👇